Każde postępowanie, które toczy się w oparciu na polskim porządku prawnym, jest dwuinstancyjne. Oznacza to, że strona (lub strony) niezadowolone z rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego mogą odwołać się do sądu lub organu drugiej instancji. Ta zasada obowiązuje w prawie cywilnym, administracyjnym, lecz także karnym. Przyjrzyjmy się apelacji od karnego wyroku sądu rejonowego lub okręgowego. Jakie elementy powinny się w niej znaleźć?
Kto może złożyć apelację karną od wyroku?
Prawo do wniesienia apelacji przysługuje przede wszystkim stronom, czyli oskarżonemu i oskarżycielowi. Zgodnie z art. 425 § 1 ustawy – Kodeks postępowania karnego (dalej: kpk) środek odwoławczy mogą także złożyć „inne osoby wskazane w ustawie”. W praktyce będzie to np. przedstawiciel procesowy oskarżyciela posiłkowego i prywatnego czy podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści lub jej równowartości wskazany w art. 91a kpk.
Ustawodawca celowo zawęził krąg podmiotów uprawnionych do złożenia środka odwoławczego do tych osób lub instytucji, które mają tzw. gravamen, czyli interes prawny w otrzymaniu rozstrzygnięcia określonej treści. Z tego względu apelacji nigdy nie może złożyć świadek czy też pokrzywdzony (chyba że złożył oświadczenie o występowaniu w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy).
Gdzie należy złożyć apelację karną?
Apelacji karnej nie można złożyć do dowolnego sądu. Zgodnie z art. 428 § 1 kpk środek odwoławczy wnosi się na piśmie do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Należy jednak wskazać, który sąd jest właściwy do jej rozpoznania (sąd I instancji jedynie przekazuje pismo osoby uprawnionej).
Jeżeli wyrok wydał sąd rejonowy (tak jest najczęściej), apelację należy złożyć do właściwego sądu okręgowego. Z kolei wyrok wydany przez sąd okręgowy (tak dzieje się przy cięższych przestępstwach) należy zaskarżyć do właściwego sądu apelacyjnego.
Jeśli na rozprawie przed sądem I instancji strona nie była reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego, sąd powinien pouczyć ją o prawie i trybie składania środka odwoławczego.
Co powinno znaleźć się w apelacji karnej?
Apelacja karna jest specyficznym rodzajem pisma procesowego, które powinno składać się z dwóch grup elementów – ogólnych oraz kwalifikowanych. Elementy ogólne znajdują się w art. 119 § 1 kpk. Są to:
- oznaczenie organu, do którego pismo jest skierowane oraz oznaczenie sprawy, której dotyczy;
- oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo;
- treść wniosku lub oświadczenia – w miarę potrzeby z uzasadnieniem;
- datę i podpis składającego pismo.
To podstawowe informacje, które pozwalają na zidentyfikowanie przez sąd podmiotu, sprawy oraz treści żądania. Aby jednak pismo zostało uznane za środek odwoławczy od wyroku, musi zawierać szereg wymagań kwalifikowanych.
Czym jest petitum apelacji?
Kluczowym elementem apelacji karnej jest tzw. petitum. Zazwyczaj umieszcza się je w górnej części pisma, tuż pod oznaczeniem stron w sprawie. To niezwykle ważny element wymagający precyzji wypowiedzi.
Przepisy dokładnie określają, co powinno znaleźć się w poszczególnych fragmentach petitum. Ominięcie jednego z nich lub nieprecyzyjne podanie informacji może skończyć się wydaniem niekorzystnego wyroku przez sąd odwoławczy bądź wręcz odrzuceniem skargi. Z czego składa się petitum apelacji karnej?
Określenie podstawy prawnej i zakres zaskarżenia wyroku
Pierwszym, kluczowym elementem jest wskazanie podstawy prawnej wnoszonego środka zaskarżenia. W praktyce wskazuje się art. 444 § 1 kpk oraz 425 § 1, 2 i 3 kpk. Dlaczego akurat te przepisy są istotne?
Pierwszy z nich wskazuje na ogólne prawo do złożenia apelacji. Kolejne paragrafy art. 425 definiują natomiast krąg osób uprawnionych do zaskarżenia wyroku oraz dopuszczalny zakres zaskarżenia.
Czym jest zakres zaskarżenia wyroku? To część rozstrzygnięcia (nie uzasadnienia, ale konkretnych punktów z wyroku), z którymi nie zgadza się podmiot składający apelację.
W praktyce często zdarza się, że oskarżonemu zarzucone jest popełnienie kilku czynów zabronionych (np. kradzież i zniesławienie). W takiej sytuacji zakres zaskarżenia może objąć jeden lub kilka z nich.
Jak można określić zakres zaskarżenia?
Apelacja karna powinna określać także, w jakiej części skarżący nie zgadza się z rozstrzygnięciem sądu I instancji. Kwestie te zostały szczegółowo uregulowane w art. 447 kpk, który wprowadza reguły rządzące zakresem zaskarżenia:
- jeżeli kwestionowana jest wina sprawcy (czyli sam fakt popełnienia czynu zabronionego), wyrok powinien zostać zaskarżony w całości;
- jeżeli kwestionowana jest wyłącznie wysokość lub rodzaj sankcji, wyrok skarżony jest w części dotyczącej kary lub środków karnych.
W przypadku wystąpienia kilku czynów sprawcy każdy z nich może być objęty zaskarżeniem w innym zakresie (np. pierwszy w całości, ale drugi już tylko w części co do kary).
Kierunek zaskarżenia
Kolejną częścią skargi powinien być tzw. kierunek zaskarżenia. Jest on ściśle związany z interesem procesowym strony. Zgodnie z przepisami:
- oskarżony, jego obrońca lub przedstawiciel ustawowy mogą wnosić apelację wyłącznie na korzyść oskarżonego;
- oskarżyciel posiłkowy i oskarżyciel prywatny mogą wnosić apelację jedynie na niekorzyść oskarżonego.
Jedyny wyjątek dotyczy oskarżyciela publicznego (którym najczęściej będzie prokurator), ponieważ reprezentuje on obiektywny interes wymiaru sprawiedliwości. Z tego względu może on wnosić apelację zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.
Jakie zarzuty apelacyjne możesz podnieść w skardze karnej?
Katalog zarzutów został wskazany przez ustawodawcę w art. 438 kpk. Jest on zamknięty, to znaczy, że poza 5 kategoriami wymienionymi w przepisie skarżący nie ma innych możliwości wyrażenia swojego stanowiska. Z jakimi zarzutami możesz się spotkać?
- Obraza przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu.
- Obraza przepisów prawa materialnego w inny sposób.
- Naruszenie przepisów postępowania, jeżeli mogło mieć wpływ na treść orzeczenia.
- Błąd w ustaleniach faktycznych, jeżeli mógł mieć wpływ na treść orzeczenia.
- Rażąca niewspółmierność kary lub środka karnego, nawiązki lub niesłusznego zastosowania albo środka zabezpieczającego, przepadku lub innego środka.
Pierwsza kategoria zarzutów dotyczy naruszenia części szczególnej Kodeksu karnego. Może być to np. błędna wykładnia normy lub jej niezastosowanie. Co ciekawe, w tej części oprócz „przestępstw” sensu stricte mieszczą się też wszelkie normy określające odpowiedzialność oskarżonego, np. recydywa.
Druga grupa zarzutów dotyczy innego rodzaju naruszenia prawa materialnego. Najczęściej będzie to niezastosowanie przez sąd przepisu z części ogólnej Kodeksu karnego, ale takiego, który nie odnosi się do kwalifikacji prawnej czynu i związanej z tym odpowiedzialności. Może być to np. zastosowanie lub niezastosowanie warunkowego zawieszenia, o którym mowa w art. 69 kk.
Trzecia i czwarta kategoria zarzutów często przenikają się ze sobą. Zarzucając naruszenie przepisów postępowania, należy jednocześnie wykazać, że miało ono wpływ na rozstrzygnięcie w sprawie. Dlatego w praktyce najczęściej łączy się ten zarzut z kolejnym, czyli błędem w ustaleniach faktycznych.
Najczęściej to uchybienia w sferze oceny materiału dowodowego (np. nieprzesłuchanie kluczowego świadka w sprawie albo nieuwzględnienie oczywistych wniosków, płynących z jego zeznań) prowadzą właśnie do wadliwych ustaleń faktycznych.
Ostatnią kategorią zarzutu jest tzw. rażąca niewspółmierność. Tego rodzaju zarzut możesz postawić, jeżeli wprawdzie z formalnego punktu widzenia orzeczenie jest poprawne, ale orzeczona kara jest zbyt łagodna (lub przeciwnie – zbyt surowa).
Czym są bezwzględne przyczyny odwoławcze?
Poza „zwykłymi zarzutami” w apelacji można wskazać także na tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze.
Pełny katalog przyczyn bezwzględnych znajduje się w art. 439 kpk. Zaliczymy do nich m.in.: udział w składzie sędziowskim osoby nieuprawnionej lub wyłączonej od orzekania, orzeczenie kary nieznanej ustawie czy toczący się już spór o ten sam czyn.
Nie ma konieczności wskazywania w wyroku bezwzględnej przyczyny odwoławczej, ponieważ sąd II instancji z urzędu bada wyrok pod kątem ich występowania. Jest to jednak dobry zwyczaj, który wielu pełnomocników podtrzymuje.
Wnioski końcowe apelacji
Po sformułowaniu zarzutów skarżący musi jeszcze wskazać, czego domaga się od sądu odwoławczego. Katalog żądań jest zamknięty i obejmuje:
- zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy,
- uchylenie wyroku i umorzenie postępowania,
- uchylenie wyroku i przekazanie go sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Ze zmianą orzeczenia można spotkać się najczęściej. Domagając się wydania orzeczenia odmiennej treści, skarżący powinien oznaczyć, jakiej zmiany się domaga. W tym miejscu należy więc podać np. oczekiwany wymiar kary w miejsce dotychczasowego.
Uchylenie wyroku i umorzenie postępowania jest możliwe jedynie w przypadku, kiedy w toku postępowania okaże się, że zachodzą tzw. negatywne przesłanki procesowe, które uniemożliwiają dalsze procedowanie. W praktyce dzieje się tak, kiedy np. okaże się, że oskarżony nie popełnił czynu albo jego działanie cechuje się znikomą szkodliwością społeczną.
Wreszcie przekazanie wyroku sądowi I instancji następuje jedynie w wyjątkowych przypadkach. Skarżący może się tego domagać, kiedy:
- wyrokowi I instancji zarzucono wystąpienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej;
- skarżący domaga się skazania oskarżonego, który został uniewinniony w I instancji lub umorzono w stosunku do niego postępowanie;
- należy od nowa przeprowadzić przewód sądowy (ta przyczyna występuje niezwykle rzadko, np. w przypadku rażącego zaniechania w postępowaniu dowodowym).
Wnioski apelacyjne zamykają treść środka zaskarżenia. Po nim następuje już tylko uzasadnienie, czyli rozwinięcie stawianych wyrokowi sądu I instancji zarzutów.
Uzasadnienie apelacji
Nie ma reguł, które rządzą strukturą uzasadnienia pisma procesowego. Jest to miejsce, w którym skarżący może podnieść swoją argumentację, powołać się na stanowiska przedstawicieli doktryny lub wyroki sądowe, które wskazywałyby na wadliwe działanie sądu I instancji.
Sporządzając uzasadnienie, należy pamiętać, aby było ono możliwie krótkie, zwięzłe i odnosiło się do faktów oraz podnoszonych w apelacji zarzutów. Praktycy mawiają wręcz, że poprawne napisanie petitum (a zwłaszcza zarzutów i wniosków apelacyjnych) sprawia, że uzasadnienie „pisze się samo”.
O czym jeszcze warto pamiętać?
W przeciwieństwie do apelacji cywilnej środek zaskarżenia w prawie karnym nie podlega opłacie. Wystarczy, że zostanie on prawidłowo sporządzony i wniesiony do właściwego sądu, który dalej będzie procedował sprawę.
Do apelacji należy także załączyć odpowiednią liczbę odpisów dla stron przeciwnych. Jeżeli skarżony jest wyrok sądu okręgowego, do apelacji wnoszonej do sądu apelacyjnego załącza się dodatkowo jeszcze jeden odpis.
Sporządzenie apelacji karnej jest dosyć skomplikowanym procesem, który wymaga przynajmniej podstawowej znajomości przepisów prawa.
Problemy mogą pojawić się zwłaszcza w przypadku rozbudowanego stanu faktycznego, stawiania wielu zarzutów lub występowania kilku oskarżonych, w stosunku do których te zarzuty mogą być odmienne. Finalnie może się więc okazać, że skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika będzie najlepszym wyborem.
