Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez wiele lat podlegało odrębnej regulacji prawnej. W praktyce przewidywała ona sporą liczbę ograniczeń, po to, by ziemia nie była przekazywana zbyt łatwo obcokrajowcom. Czy tak surowe zasady obowiązują do dziś? Kto tak naprawdę może odziedziczyć gospodarstwo rolne w Polsce?
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego - moment powstania
Zgodnie z obowiązującymi przepisami do spadku można zostać powołanym tylko na dwa sposoby:
- na mocy ważnego testamentu,
- wskutek działania przepisów ustawy Kodeks cywilny – tylko, gdy testamentu nie było, został uznany za nieważny albo reguluje kwestię dziedziczenia wyłącznie w części.
Przedmiotem dziedziczenia może być każde prawo i rzecz majątkowa, dotyczy to więc także i gospodarstwa rolnego. Dotychczasowy problem z dziedziczeniem gruntów rolnych polegał na znaczącym ograniczeniu potencjalnych spadkobierców – głównie do osób, które udowodniły posiadanie kwalifikacji rolniczych lub stosownego wykształcenia.
Dodajmy jeszcze na wstępie, że zgodnie z obecnymi przepisami gospodarstwo rolne to grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego - regulacje
Zgodnie z treścią art. 1058 kc do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych. W praktyce taki zapis oznacza, że nabycie w spadku nieruchomości rolnej następuje tak samo, jak w przypadku nabywania innych praw i przedmiotów pozostawionych przez zmarłego.
Nieco inaczej przedstawia się kwestia dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego, a więc wtedy gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu lub uznany on został za nieważny. W tym przypadku do dziedziczenia dochodzą członkowie najbliższej rodziny zmarłego – w pierwszej kolejności współmałżonek i dzieci, ewentualnie jego dalsi zstępni, rodzeństwo lub rodzice. Ustawodawca wprowadza jednak pewne ważne odstępstwo.
Jak stanowi art. 1059 kc, spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
- mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
- są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
- są trwale niezdolni do pracy.
Przesłanka bezpośredniej pracy w gospodarstwie spadkowym przed otwarciem spadku jest spełniona, jeżeli tylko praca spadkobiercy w gospodarstwie spadkowym nie miała charakteru dorywczego; to że spadkobierca ten był zatrudniony jednocześnie gdzie indziej, nie pozbawia go możliwości dziedziczenia na podstawie art. 1059 § 1 pkt 1 kc – zwłaszcza, gdy zatrudnienie to oraz miejsce zamieszkania skarżącego syna spadkodawczyni znajdowało się na terenie gminy, do której należała wieś położenia gospodarstwa spadkowego.
Postanowienie SN z 22 czerwca 2005 r. (sygn. akt III CK 597/04)
Brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłącza przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje bowiem każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności. Praca ta nie musiała być też ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy. Przesłanka ta była więc spełniona jeżeli spadkobierca stale tj. od szeregu lat w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym.
Postanowienie SN z 14 listopada 1996 r. (sygn. akt I CRN 95/96)
W świetle § 1 pkt 4 rozporządzenia z 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, gospodarstwo rolne może dziedziczyć spadkobierca, który wykaże się roczną pracą w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym, choćby w żadnym nie pracował w chwili otwarcia spadku. Użyte przez ustawodawcę pojęcie pracy obejmuje nie tylko zatrudnienie w ramach umownego stosunku pracy, ale także każdą inną pracę, wykonywaną na podstawie jakiegokolwiek tytułu prawnego lub nawet bez tytułu np. w gospodarstwie własnym. Nie jest przy tym wymagane, aby praca ta stanowiła główne źródło utrzymania spadkobiercy ani też, aby nie był on jednocześnie zatrudniony gdzie indziej.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego a niezbędne przygotowanie zawodowe
Przesłanka osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego nie zawsze jest możliwa do spełnienia, zwłaszcza gdy spadkobiercy od lat mieszkają w mieście i wykonują inny zawód. W tej sytuacji jedną z możliwości dziedziczenia nieruchomości rolnej jest spełnienie kryterium posiadania odpowiedniego przygotowania zawodowego.
Zgodnie z regulacją Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia gospodarstw rolnych spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:
- ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej;
- ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej;
- uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne;
- wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.
Pamiętajmy, że pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów.
Trwała niezdolność do pracy umożliwiająca dziedziczenie gospodarstwa rolnego
Kolejną przesłanką umożliwiającą dziedziczenie gospodarstwa rolnego w drodze spadku jest posiadanie statusu osoby trwale niezdolnej do pracy. Zgodnie z wcześniej cytowanym rozporządzeniem Rady Ministrów spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli:
- osiągnęli wiek 60 lat (kobiety), 65 lat (mężczyźni) i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub
- zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Jeżeli spadkobierca gospodarstwa rolnego nie może być poddany badaniu przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia albo komisja ta nie może ustalić daty powstania inwalidztwa ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim, fakt trwałej niezdolności do pracy może również ustalić sąd.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego w przypadku braku spełnienia przesłanek ustawowych
Ustawodawca odniósł się także do sytuacji, w której żadna z uprawnionych do spadku osób nie spełnia ani jednego kryterium pozwalającego nabyć gospodarstwo rolne na podstawie przepisów ustawy. Jak stanowi art. 1063 kc, jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych.
Podsumowanie
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na podstawie pozostawionego przez zmarłego testamentu nie różni się w żaden sposób od dziedziczenia pozostałych składników majątkowych takiej osoby. W tym zakresie spadkobiercy nie muszą wykazywać spełnienia żadnych przesłanek, które są niezbędne przy dziedziczeniu nieruchomości rolnej na drodze przepisów ustawy.
Z kolei dziedziczenie gospodarstwa rolnego na zasadach ogólnych, tj. bez testamentu, wymaga, aby spadkobiercy spełnili co najmniej jeden ważny warunek – stałej bezpośredniej pracy przy produkcji rolnej, posiadania przygotowania zawodowego do prowadzenia produkcji rolnej, posiadania statusu osoby małoletniej, pobierania nauki zawodu, uczęszczania do szkół albo bycia trwale niezdolnym do pracy. Jeżeli żaden z krewnych zmarłego nie będzie w stanie spełnić choć jednej z ww. przesłanek, do dziedziczenia na zasadach ogólnych dojdą wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy.
