Wydziedziczenie - jakie są podstawy wydziedziczenia i jak tego dokonać?

Najbliższa rodzina ma prawo do majątku zmarłego, a jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie jedynie długi, w stosownym czasie może się tego majątku zrzec – taka jest zasada. Bywają jednak sytuacje, kiedy spadkodawca spotyka się z tak znaczną niewdzięcznością i brakiem szacunku ze strony któregoś z najbliższych, że decyduje się na jego pominięcie w testamencie, czyli wydziedziczenie. Instytucja wydziedziczenia to nic innego, jak pozbawienie prawa do zachowku, które w normalnych realiach przysługuje danemu spadkobiercy. 

Zachowek należy się tej grupie spadkobierców, którzy zostali pominięci w testamencie, tj. nie została im zapisana żadna część majątku, mimo że ustawowo powinni uczestniczyć w masie spadkowej. W przypadku wydziedziczenia, spadkobiercy testamentowi nie są zobowiązani do wypłacenia wydziedziczonemu – przysługującej mu na mocy ustawy – części masy spadkowej. 

Instytucja wydziedziczenia nie pozostawia jednak spadkodawcy pełnej dowolności. Aby mógł on z niej skorzystać, muszą zostać spełnione odpowiednie przesłanki. Co więcej, osoba wydziedziczona ma prawo do obalenia tych przesłanek i tym samym do uczestniczenia w masie spadkowej. Jakie są zatem przesłanki wydziedziczenia? W jaki sposób spadkodawca może wydziedziczyć niewdzięcznego krewnego? Jak można się przed tym bronić? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule. 

Czym jest wydziedziczenie?

Wydziedziczenie zostało uregulowane w art. 1008 Ustawy Kodeks Cywilny (dalej jako kc). Jest ono ściśle powiązane z instytucją zachowku, której zadaniem jest ochrona rodziny w kwestii majątkowej. Naruszenie obowiązków rodzinnych ciążących na spadkobiercy w stosunku do spadkodawcy może więc pociągać za sobą zniesienie tej ochrony. Jeżeli wydziedziczenie będzie skuteczne, spadkobierca zostanie pozbawiony prawa do zachowku. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zachowku swego małżonka, potomków oraz przodków.

Co do zasady, wydziedziczenie zostaje stosowane w testamencie wraz z powołaniem innych osób do spadku. Dozwolone jest również stosowanie instytucji wydziedziczenia bez powoływania spadkobierców – wydziedziczona osoba zostaje wówczas pozbawiona zachowku, natomiast reszta spadkobierców dziedziczy ustawowo. Możliwe jest także wydziedziczenie połączone z powołaniem wydziedziczonego pod warunkiem (pod warunkiem zaprzestania zachowania spadkobiercy, które przemawia za jego wydziedziczeniem np. rozpoczęcie terapii uzależnień) lub jako spadkobiercy podstawionego (zgodnie z art. 963 KC - testator może powołać wydziedziczonego spadkobiercę na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chciała lub nie mogła dziedziczyć).

Należy przy tym pamiętać, że nawet w przypadku nieskuteczności wydziedziczenia, testament jest w dalszym ciągu ważny. „Nieważność bowiem rozporządzenia o wydziedziczeniu nie powoduje nieważności pozostałych rozporządzeń testamentowych, tzn. ustanowienia spadkobierców i dokonanych zapisów” (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1961 roku, 1 CR 365/60). W takiej sytuacji spadkobierca bezskutecznie wydziedziczony ma prawo do roszczenia o zachowek przeciwko pozostałym spadkobiercom. (Uwaga! Bezskuteczności wydziedziczenia nie należy mylić z podważeniem zapisu o wydziedziczeniu). 

W doktrynie panuje pogląd, że funkcją wydziedziczenia jest tzw. samopomoc, a także wykazanie represji wobec uprawnionego do zachowku, który wykazał się brakiem szacunku do osoby testatora. Zastosowanie omawianej instytucji ma charakter hańbiący dla wydziedziczanego, którego zachowanie stanowi przejaw braku lojalności, niewdzięczności oraz braku innych moralnych odczuć wobec spadkodawcy. Co więcej, powyższe zachowanie uprawnionego musi stanowić poważne naruszenie więzi rodzinnych, być świadome i zawinione.

Jak dokonać wydziedziczenia?

Kodeks cywilny daje spadkodawcy prawo do wyłączenia spadkobiercy od zachowku poprzez własne oświadczenie woli. Testator (spadkodawca) nie musi wnosić pozwu przeciwko spadkobiercy o wyłączenie go od zachowku. Spadkodawca swoje prawo musi zrealizować osobiście i wyłącznie w testamencie. Wydziedziczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą otwarcia spadku. Oznacza to, że w sytuacji zmiany relacji między spadkodawcą a spadkobiercą, do momentu otwarcia spadku może zostać odwołane. Mimo powyższego, jeszcze za życia spadkodawca może wytoczyć powództwo o ustalenie istnienia podstawy wydziedziczenia.

Wydziedziczenie może nastąpić jedynie w testamencie. Żadna inna forma nie wchodzi w grę – np. nie może ono nastąpić na mocy umowy czy oddzielnego oświadczenia woli spadkodawcy. Wynika z tego wprost, że ważność wydziedziczenia zależy od ważności testamentu. Jeżeli więc spadkodawca nie miał zdolności testowania, jego oświadczenie było dotknięte wadą albo nie spełnił on warunków formalnych testamentu, lub też testament będzie nieważny z innych przyczyn, wydziedziczenie będzie bezskuteczne. Jednocześnie sposób wydziedziczenia w testamencie jest dowolny – ważne, aby był wyraźny i jednoznaczny.

Czy można wydziedziczyć częściowo?

Wydziedziczenie częściowe jest prawnie możliwe. Można je zastosować poprzez pozbawienie spadkobiercy części zachowku lub wydziedziczenie warunkowe.

Wydziedziczenie częściowe zazwyczaj przybiera postać rozporządzenia, na mocy którego spadkobierca pozbawiony zostaje części przysługującego mu zachowku albo jego zachowek ograniczony zostaje do konkretnej wielkości, np. do kwoty 1000 zł. Podkreślenia wymaga, że wydziedziczony częściowo wciąż jest uprawniony do zachowku, dlatego też będzie brany pod uwagę przy obliczaniu zachowku pozostałych uprawnionych.

Wydziedziczenie warunkowe, jak sama nazwa wskazuje, jest czynnością dokonaną pod warunkiem. Jednocześnie przyczyna wydziedziczenia musi występować w chwili sporządzenia testamentu. Brak przesłanki spowoduje bezskuteczność wydziedziczenia, której nie może konwalidować późniejsze pojawienie się takiej przyczyny. Testator nie może zatem wydziedziczyć warunkowo członka rodziny, jeżeli ten w przyszłości wpadnie np. w nałóg alkoholowy i będzie zaniedbywał swoją rodzinę. Jeżeli natomiast przyczyna wydziedziczenia zachodzi w chwili sporządzenia testamentu, nie ma przeszkód, aby spadkodawca zastrzegł w testamencie warunek, np. wydziedziczenia syna, które jednak straci swoją moc, jeżeli ten uda się na odwyk narkotykowy.

Przebaczenie po wydziedziczeniu

Jeżeli dojdzie do pojednania stron i spadkodawca przebaczy spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to należy uznać za bezskuteczne. Nie ma przy tym znaczenia forma, w jakiej przebaczenie nastąpiło. Ze względów dowodowych zaleca się jednak sporządzenie takiego oświadczenia na piśmie – trudno będzie udowodnić przebaczenie ustne po śmierci spadkodawcy. 

Zrzeczenie się prawa do wydziedziczenia – czy to możliwe?

Mimo względnej swobody w stosowaniu instytucji wydziedziczenia, Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości zrzeczenia się przyszłego spadkodawcy z prawa wydziedziczenia. Trzeba więc przyjąć, iż oświadczenie testatora czy umowa zawierająca zapis tego rodzaju będą zawsze bezwzględnie nieważne. Jak jednak wskazuje się w doktrynie, oświadczenie spadkodawcy, iż zrzeka się prawa do wydziedziczenia, złożone po sporządzeniu testamentu z zapisem o wydziedziczeniu, w konkretnych okolicznościach może zostać zinterpretowane jako przebaczenie z art. 1010 kc. 

Podstawy wydziedziczenia

Przepis art. 1008 kc wyróżnia trzy przesłanki, po spełnieniu których spadkodawca ma prawo wydziedziczyć spadkobiercę. 

• Przesłanka pierwsza

Pierwszą z nich jest postępowanie spadkobiercy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (art. 1008 pkt 1 kc). Zachowanie to musi posiadać znamiona postępowania obiektywnie nagannego, przy czym ocena zachowania musi być zindywidualizowana i odniesiona do sytuacji konkretnej rodziny. Powyższe oznacza, że zachowanie wydziedziczonego musi z jednej strony sprzeciwiać się ogólnym, obiektywnie ocenianym zasadom współżycia społecznego, z drugiej zaś – musi również naruszać zasady uznawane przez spadkodawcę. Jeżeli więc spadkodawca sam postępuje w dany sposób, albo sam wychował czy nakłaniał za swojego życia spadkobiercę do określonego zachowania, nie może być mowy o wystąpieniu przesłanki wydziedziczenia. 

Omawiany przepis wskazuje dodatkowo, iż postępowanie wydziedziczonego musi być uporczywe. Chodzi tutaj o takie zachowanie, które cechuje się długotrwałością, ciągłością oraz powtarzalnością. Zdaje się więc, że rzeczonej przesłanki nie będzie w stanie spełnić czyn jednorazowy – incydentalny. Uporczywość odznacza się także umyślnością. Znaczy to, że uprawniony do zachowku musi zdawać sobie sprawę z tego, co robi oraz mieć świadomość, że takie zachowanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz wolą spadkodawcy. 

• Druga przesłanka

Drugą przesłanką jest dopuszczenie się wobec spadkodawcy, lub jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, bądź rażącej obrazy czci (art. 1008 pkt 2 kc). Warto w tym miejscu wskazać, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, pojęcie „przestępstwo umyślne” ma charakter autonomiczny i sąd nie jest związany systematyką i kwalifikacją karną przy subsumpcji normy karnej. Art. 1008 pkt 2 kc daje zatem sądowi możliwość szerszej wykładni przepisów karnych, niż wynika to z Kodeksu karnego. Przestępstwo może przybrać każdą formę, tj. sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze i polecające, podżeganie i pomocnictwo, usiłowanie oraz przygotowanie.

Z racji tego, że przepis art. 1008 pkt 2 kc wskazuje, że przestępstwo ma być popełnione wobec „osoby najbliższej spadkodawcy”, a nie osoby z najbliższej rodziny, należy przyjąć, że krąg tych osób jest o wiele szerszy. W tym wypadku oczywistym jest, że jedynie ocena konkretnego przypadku pozwoli ustalić, kto jest osobą najbliższą spadkodawcy – zadanie to jest zarezerwowane dla sądu. 

Przestępstwo przeciwko osobie najbliższej nie musi być ukierunkowane na spadkodawcę, jak również spadkobierca nie musi posiadać wiedzy, że osoba pokrzywdzona należy do kręgu najbliższych osób spadkodawcy. Znaczenie ma wyłącznie fakt popełnienia przestępstwa.

• Trzecia przesłanka

Trzecią przyczyną jest uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych. Niedopełnienie owych obowiązków musi przy tym dotyczyć samego spadkodawcy, nie zaś osób mu najbliższych. Rodzaj obowiązków, jakie powinien wypełniać spadkodawca, jest zależny od stosunku, jaki łączy strony. Mogą one zatem wynikać z małżeństwa, pokrewieństwa czy też przysposobienia. Konkretyzując obowiązki rodzinne, warto sięgnąć do Ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako kro). Do obowiązków małżonków względem siebie, zgodnie z art. 23 kro, należy obowiązek wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny. Na podstawie art. 27 i art. 28 kro trzeba przyjąć, że małżonkowie są także zobowiązani do zaspokajania potrzeb rodziny oraz umożliwienia korzystania przez małżonka z mieszkania i przedmiotów urządzenia domowego. Z kolei rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się (tak mówi art. 87 kro), zaś do obowiązków rodziców względem dzieci należy wykonywanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, jego wychowanie, troszczenie się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowanie go do pracy dla dobra społeczeństwa (art. 95 i art. 96 kro). Krewnych w linii prostej może łączyć natomiast obowiązek alimentacyjny (art. 128 kro).

Mając na uwadze powyższe, uznać trzeba, że najbardziej znamiennymi przykładami niedopełniania obowiązków rodzinnych są: uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą, zerwanie kontaktów rodzinnych, porzucenie, a także znęcanie się.

Wydziedziczenie z powodu niedopełnienia obowiązków rodzinnych jest możliwe tylko w przypadku możliwości przypisania uprawnionemu winy za daną sytuację. Jeżeli więc kontakty rodzinne zerwie spadkodawca, nie może on wydziedziczyć pozostawionych spadkobierców. To samo dotyczy sytuacji, gdy spadkodawca przyczynił się w znacznym stopniu do powstania konfliktu między stronami.

Wydziedziczenie – podsumowanie

Co do zasady, za życia każda osoba ma prawo rozporządzać swoim majątkiem w sposób w pełni zależny od swojej woli. Zasada ta jednak zostaje ograniczona w przypadku testowania. Ustawodawca w tej kwestii zdecydował się przedłożyć dobro i interes rodziny nad wolność spadkodawcy. Przejawia się to tym, że nawet jeżeli spadkodawca zdecyduje się przekazać swój majątek tylko jednej osobie albo danej grupie osób, omijając spadkobierców ustawowych, ci ostatni mają prawo do zachowku. 

Aby któryś z uprawnionych do zachowku pozbawiony został spadku, testator musi go wydziedziczyć. Nie może jednak tego robić zupełnie dowolnie. Kodeks cywilny w art. 1008 wskazuje przesłanki, które muszą zostać spełnione, aby spadkodawca skorzystał z omawianej instytucji. Z uwagi na fakt, że zastosowanie wydziedziczenia ma charakter hańbiący dla wydziedziczanego, testator musi mieć ważny powód, który powinien być obiektywnie uzasadniony.