Zagadnieniem budzącym niekiedy wątpliwości jest sposób, w jaki do stażu pracy, od którego zależy prawo do emerytury lub renty, trzeba zaliczać okresy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy. Nasuwa się wówczas pytanie, czy trzeba je zmniejszać proporcjonalnie do ułamka etatu, w jakim dany pracownik był zatrudniony. W tej sprawie wypowiedziało się Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej w piśmie z 19 sierpnia 2022 roku, odpowiadając na interpelację nr 34872 złożoną przez grupę posłów. Opierając się na obowiązujących przepisach prawa oraz na treści wspomnianej odpowiedzi, przedstawić można stanowisko, które omówimy poniżej.
Problem poruszony przez posłów
W interpelacji poselskiej przedstawiono następujący problem: [...] do mojego biura poselskiego w Rzeszowie zwracają się osoby, które w ostatnim czasie odwiedziły Zakład Ubezpieczeń Społecznych, informując mnie, że co do zasady: jeśli pytają o swój staż pracy, to słyszą odpowiedź, że jeżeli urodziły się po 1953 roku, to nieistotne jest, jak długo pracowały, tylko liczy się kapitał, który zgromadziły. Dopiero po zadaniu bardziej szczegółowych pytań okazuje się, iż: do zapewnienia sobie minimalnej emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych potrzebny jest minimalny staż pracy. W tym miejscu uwidacznia się bardzo ważny problem społeczny. Jeżeli dana osoba pracuje przynajmniej na pół etatu, to zalicza się jej do stażu pracy cały rok. W przypadku pracy na część etatu mniejszą niż połowa do stażu pracy zalicza się tylko ten ułamek. W praktyce oznacza to, że jeżeli ktoś pracował na 1/2 etatu przez 10 lat, to ma zaliczone 10 lat stażu pracy, a jeśli np. na 1/4 etatu przez 10 lat, to ma zaliczone tylko 2,5 roku stażu pracy. Rozwiązanie takie jest niesprawiedliwe i nosi cechy dyskryminacji. Właściwym rozwiązaniem byłoby zaliczać pracę poniżej 1/2 etatu do stażu pracy dwukrotnie. Wtedy osoba pracująca np. na 1/4 etatu przez 10 lat do stażu pracy miałaby zaliczone 5 lat stażu pracy.
Wobec powyższego przesyłam postawione powyżej zagadnienia, prosząc o odniesienie się do nich i zajęcie stanowiska.
Czy ministerstwo dostrzega przedstawiony powyżej problem, a jeżeli tak, to w jaki sposób zamierza go rozwiązać?
Stan prawny przed 15 listopada 1991 roku
Przepisy obowiązujące przed 15 listopada 1991 roku nie przewidywały możliwości zaliczenia do stażu pracy uprawniającego do świadczeń emerytalno-rentowych okresu zatrudnienia wykonywanego w wymiarze niższym niż 1/2 etatu.
Nabycie prawa do emerytury lub renty – zarówno w oparciu o art. 8 ust. 4 Ustawy z dnia 23 stycznia 1968 roku o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. poz. 6 ze zm.), jak i art. 12 ust. 1 Ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. poz. 267 ze zm.) – było uzależnione od wykazania wymaganego okresu zatrudnienia wykonywanego co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie. Natomiast w razie wykonywania równocześnie dwóch lub więcej zatrudnień brano pod uwagę łączny wymiar czasu pracy.
Zmiana przepisów od 15 listopada 1991 roku
Ustawa z dnia 17 października 1991 roku o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. poz. 450 ze zm.) wprowadziła pojęcia okresów składkowych i nieskładkowych w miejsce dotychczasowych okresów zatrudnienia, równorzędnych i zaliczanych.
Od 15 listopada 1991 roku, tj. od dnia wejścia w życie wspomnianej ustawy, okresem składkowym jest każdy okres zatrudnienia, za który opłacono składki na ubezpieczenia społeczne (art. 2 ust. 1). Oznacza to, że począwszy od tej daty należy uwzględniać także okresy zatrudnienia wykonywanego w wymiarze czasu pracy niższym niż połowa, jeżeli zostały za nieopłacone składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
Za okresy składkowe uznano również przypadające przed 15 listopada 1991 roku okresy zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia na obszarze Polski w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, jeżeli w trakcie ich trwania pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński albo opiekuńczy (art. 2 ust. 2 pkt 1 lit. a). Reguła ta została utrzymana w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a obowiązującej obecnie, od 1 stycznia 1999 roku, Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 504 ze zm.).
Jak obliczyć staż pracy
Na gruncie przywołanych unormowań:
okresów zatrudnienia wykonywanego w wymiarze niższym niż połowa obowiązującego wymiaru czasu pracy przypadających przed 15 listopada 1991 roku nie uwzględnia się ani przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz ich wysokości, ani też przy ustalaniu kapitału początkowego;
poczynając od 15 listopada 1991 roku wymiar czasu pracy nie wpływa na prawo ubezpieczonego do emerytury, a staż pracy, niezależnie od tego, czy pracownik pracuje na 1/4, 1/2 czy cały etat, jest zaliczany dokładnie tak samo, jak w przypadku osób pracujących w pełnym wymiarze godzin.
Przykład
Pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy w okresie od 1 stycznia 1989 roku do 31 grudnia 1995 roku w wymiarze 1/3 etatu. Inny pracownik był zatrudniony u tego samego pracodawcy w pełnym wymiarze czasu pracy od 15 listopada 1991 roku do 31 grudnia 1995 roku. Okres zatrudnienia obu pracowników u wspomnianego pracodawcy podlegający zaliczeniu do stażu pracy, od którego zależą uprawnienia emerytalno-rentowe, jest taki sam: od 15 listopada 1991 roku do 31 grudnia 1995 roku. W przypadku pierwszego pracownika nie uwzględnia się okresu zatrudnienia w wymiarze niższym niż połowa etatu od 1 stycznia 1989 roku do 14 listopada 1991 roku. W przypadku obu pracowników, poczynając od 15 listopada 1991 roku, na długość okresu zatrudnienia zaliczanego do stażu pracy nie ma wpływu wymiar czasu pracy, w jakim pracownicy byli zatrudnieni.
Wymiar emerytury nie zależy wyłącznie od stażu pracy
We wspomnianym na wstępie stanowisku Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej zwrócono również uwagę na to, że podstawą polskiego systemu ubezpieczeń społecznych są składki odprowadzane do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W nowym systemie emerytalnym wymiar emerytury odzwierciedla zarówno odpowiednio długi okres stażu pracy (okres podlegania ubezpieczeniom społecznym), jak i wysokość wynagrodzeń uzyskiwanych w czasie zatrudnienia. Im dłużej pracujemy, im wyższe składki opłacamy i im później przechodzimy na emeryturę, tym wyższe jest również świadczenie emerytalne.
Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS-u w zależności od daty urodzenia osób ubezpieczonych przewidują odmienne zasady nabywania prawa do emerytury oraz obliczania jej wysokości. Gwarantują jednak minimalną wysokość świadczeń dla osób posiadających odpowiednio długi okres ubezpieczenia, lecz pobierających w czasie zatrudnienia niskie wynagrodzenie.
Prawo do pobierania minimalnej gwarantowanej emerytury przewidziano dla osób (zarówno urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku, jak i po 31 grudnia 1948 roku), które udokumentowały staż ubezpieczeniowy (okres składkowy i okres nieskładkowy – w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 okresów składkowych) wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.
Ponadto do ustalenia kapitału początkowego okresy nieskładkowe nie podlegają ograniczeniu do 1/3 udowodnionych okresów składkowych, natomiast są podporządkowane takiemu ograniczeniu przy ustalaniu wysokości emerytury.
Zatem po dniu wejścia w życie omawianej ustawy, tj. po 1 stycznia 1999 roku, miesiące, w których składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe były obliczone od podstawy wymiaru niższej od kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, uwzględnia się w części odpowiadającej proporcji tej podstawy do kwoty minimalnego wynagrodzenia. Może się tak zdarzyć w przypadku pracy na pół etatu i w związku z tym odprowadzania składki emerytalno-rentowej od podstawy wymiaru niższej niż kwota minimalnego wynagrodzenia pracowników.
Mechanizmu tego nie stosuje się jednak, jeżeli zmniejszenie podstawy wymiaru składek poniżej minimalnego wynagrodzenia nastąpiło m.in. na skutek pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego oraz zasiłku stałego z pomocy społecznej lub świadczenia pielęgnacyjnego.
Powołane przepisy traktują więc wszystkich ubezpieczonych jednakowo, różnicując ich w sposób adekwatny do wymagań zasady równości.
Podsumowując, obowiązują dwa sposoby traktowania okresów zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy w zależności od tego, czy przypadają one przed 15 listopada 1991 roku (nie uwzględnia się okresów zatrudnienia w wymiarze niższym pół etatu), czy też później (uwzględnia się okresy zatrudnienia niezależnie od wymiaru czasu pracy).
