Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy pracodawca powinien zagwarantować każdemu pracownikowi odpoczynek dobowy i tygodniowy. Jeżeli tego nie zrobi, może zostać pozwany przez pracownika o wypłatę odszkodowania lub zadośćuczynienia. Nieudzielenie odpoczynku dobowego i tygodniowego uznawane jest za naruszenie przepisów o czasie pracy i pracodawca może otrzymać za nie karę grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł. Dlatego przy planowaniu pracy należy zwracać szczególną uwagę na zaplanowanie odpowiednich okresów odpoczynków.
Odpoczynek dobowy
Według art. 132 § 1 Kodeksu pracy każdy pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę ma prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Pojęcie odpoczynku związane jest z dobą pracowniczą i jest to okres 24 godzin z momentem rozpoczęcia pracy przez danego pracownika wskazanym w rozkładzie czasu pracy.
Przykład 1.
Pracownik zgodnie ze swoim harmonogramem rozpoczyna pracę o godzinie 7:00, wówczas rozpoczyna bieg jego doba pracownicza (24 godziny), czyli trwa ona do godziny 7:00 następnego dnia.
Pracownikowi wykonującemu pracę po 8 godzinach pracodawca może polecić maksymalnie 5 godzin nadliczbowych z uwagi na swoje szczególne potrzeby - musi bowiem zostać zachowany 11-godzinny odpoczynek dobowy. W sytuacji, gdy pracownik pracuje po 12 godzin w systemie równoważnym, wówczas może przepracować tylko jedną godzinę ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy. Niezachowanie 11 godzin odpoczynku jest możliwe tylko w przypadku gdy pracownik uczestniczy w akcji ratowniczej lub usuwaniu skutków awarii.
Przykład 2.
Jan Kowalski pracuje od poniedziałku do piątku od godziny 8.00 do 16.00. Aby pracownik zachował prawo do dobowego odpoczynku, może on wykonywać swoje obowiązki maksymalnie do godziny 21.00.
Gwarancja zapewnienia 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku nie dotyczy pracowników, którzy:
- zarządzają zakładem pracy i sami decydują o swoim rozkładzie czasu pracy;
- biorą udział w akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- zatrudnieni są w takich systemach czasu pracy, w których ze względu na przedłużony dobowy wymiar czasu pracy nie jest możliwe zapewnienie im regularnego odpoczynku w ustawowym wymiarze w każdej dobie. Są to prace polegające na:
dozorze urządzeń lub związane z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy,
pilnowaniu mienia lub ochronie osób, w zakładowych strażach pożarnych lub zakładowych służbach ratowniczych.
W przypadku osób zarządzających zakładem pracy oraz biorących udział w akcji ratowniczej w razie wydłużenia dniówki roboczej i skrócenia 11-godzinnego odpoczynku, mają oni prawo do równoważnego odpoczynku. Przepisy prawa pracy nie określają, jak należy udzielać równoważnego okresu odpoczynku. Według resortu pracy powinno to nastąpić bezpośrednio po ostatnim okresie wykonywania pracy, czyli pracownik może rozpocząć pracę w kolejnej dobie pracowniczej dopiero po upływie kolejnych 11 godzin odpoczynku. Natomiast odmienne stanowisko prezentuje GIP, według którego odpowiednie przedłużenie dobowego odpoczynku o niewykorzystane godziny powinno nastąpić dopiero w kolejnej dobie pracowniczej. Czyli pracownik powinien mieć przedłużony odpoczynek w innej dobie pracowniczej o tyle godzin, o ile został on skrócony.
Zgodnie z art. 136 § 2 i art. 137 kp pracownikom, którzy mają przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, przysługuje po zakończeniu pracy w wydłużonej dniówce gwarantowany odpoczynek dobowy w wymiarze nie niższym niż przez czas odpowiadający liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od odpoczynku tygodniowego.
Przykład 3.
Pracownik ochrony wykonuje pracę nieprzerwanie przez 16 godzin, wówczas jego odpoczynek musi trwać co najmniej 16 godzin.
Odpoczynek tygodniowy
Zgodnie z art. 133 § 1 kp pracodawca jest zobowiązany w każdym tygodniu udzielić pracownikowi 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Istotne jest to, że w okres 35-godzinnego odpoczynku tygodniowego wlicza się 11 godzin odpoczynku dobowego.
Odpoczynek tygodniowy może zostać skrócony maksymalnie do 24 godzin w przypadku:
- pracowników zarządzających zakładem pracy,
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
- zmiany pory wykonywania pracy w związku z przejściem pracownika na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy.
Zwykle odpoczynek tygodniowy powinien przypadać w niedzielę, przy czym niedziela obejmuje 24 kolejne godziny i rozpoczyna się od godziny 6.00 w tym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina. W sytuacji gdy dozwolona jest praca w niedzielę, wówczas może on przypadać w innym dniu. W takim przypadku pracodawca w ramach odpoczynku tygodniowego może przyznać dwa dni wolne w środku tygodnia, a w ciągu następnego rozpisać czas odpoczynku tygodniowego w inne dni. Istotne jest, aby w każdym tygodniu pracy był odpoczynek w postaci 35 godzin.
Przykład 4.
Pracownik zatrudniony jest w równoważnym systemie czasu pracy, z miesięcznym okresem rozliczeniowym oraz możliwością pracy w niedziele. W październiku otrzymał swój tygodniowy odpoczynek w 1 i 2 dniu okresu rozliczeniowego (poniedziałek i wtorek), a w drugim tygodniu 11 i 12 dnia, czyli w czwartek oraz piątek. Tygodniowe odpoczynki dzieli więc okres aż 8 dni.
