W przypadku niezawarcia przyrzeczonej umowy o pracę niedoszły pracownik może domagać się odszkodowania. W chwili otrzymania takiego odszkodowania pojawia się natomiast kwestia rozliczenia podatku. W poniższym artykule poddamy analizie przepisy ustawy o PIT i zastanowimy się, jak wygląda opodatkowanie odszkodowania za niezawarcie umowy przyrzeczonej. Czy tego rodzaju odszkodowanie może skorzystać ze zwolnienia od podatku?
Odszkodowanie za niezawarcie umowy przyrzeczonej
Zgodnie z art. 300 Kodeksu pracy w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.
W rezultacie w sytuacji, gdy mamy do czynienia z przypadkiem niezawarcia przyrzeczonej umowy o pracę należy odnieść się do art. 390 kc, gdzie podano, że jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania.
Jak czytamy w wyroku SN z 6 stycznia 2009 roku (I PK 117/08), jeżeli strona zobowiązana do zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę (pracodawca) uchyla się od jej zawarcia, druga strona (pracownik) może żądać naprawienia szkody polegającej na utracie wynagrodzenia uzyskiwanego w stosunku pracy, który został przez nią rozwiązany dlatego, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej, a nie szkody polegającej na utracie wynagrodzenia, które miała otrzymywać według ustaleń umowy przyrzeczonej.
Niedochowanie obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej w ustalonym terminie może powodować dla strony uchylającej się (jeżeli nie udowodni, że nastąpiło to wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności) 2 skutki. Dalej idący skutek nazywany jest realizacyjnym – polega on na nałożeniu przez sąd obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej.
Drugi skutek to odpowiedzialność odszkodowawcza, jednak tylko w granicach tzw. negatywnego interesu umowy. W przypadku umowy przedwstępnej szkoda wynikająca z niewywiązania się ze zobowiązania wyraża się bowiem w niezawarciu umowy przyrzeczonej, a nie w jej niezrealizowaniu. Tak wynika z wyroku SN z 5 czerwca 2007 roku (I PK 356/06).
Opodatkowanie odszkodowania za niezawarcie umowy przyrzeczonej a zwolnienie od podatku PIT
Na gruncie podatku PIT środki pieniężne pozostawione do dyspozycji podatnika stanowią przychód podatkowy. W przypadku środków wypłaconych tytułem odszkodowania mówimy o przychodzie z innych źródeł. Z uwagi na brak nawiązania stosunku pracy nie można tu mówić o przychodzie ze stosunku pracy.
Każde odszkodowanie ma za zadanie wyrównanie szkody w majątku, utraconych korzyści lub szkody poczynionej na osobie (zadośćuczynienie). Odszkodowanie stanowi zawsze przychód, gdyż otrzymujący je powiększa w ten sposób swój majątek. Warunkiem otrzymania odszkodowania jest zdarzenie, w którego wyniku dana osoba doznała określonego uszczerbku.
Równocześnie na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw lub aktów administracyjnych wydanych na podstawie tych przepisów, oraz otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z postanowień układów zbiorowych pracy, innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów lub statutów, o których mowa w art. 9 § 1 kc.
Co jednak istotne, powyższym zwolnieniem objęte są tylko odszkodowania i zadośćuczynienia i to tylko te, których wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw, lub aktów administracyjnych wydanych na podstawie tych przepisów, bądź z postanowień układów zbiorowych pracy, innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych regulaminów lub statutów, o których mowa w art. 9 § 1 kp, z wyjątkiem odszkodowań wymienionych w lit. a-g zacytowanego przepisu.
Tymczasem art. 390 kc jedynie ogólnie wskazuje na skutki uchylenia się jednej ze stron od zawarcia umowy przyrzeczonej wyrażające się w uprawnieniu do dochodzenia poniesionej szkody.
Z przepisu tego nie wynika natomiast wprost ani wysokość, ani zasady ustalania odszkodowania – a jest to warunek niezbędny do skorzystania ze zwolnienia podatkowego na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. W związku z tym przepis ten nie może mieć zastosowania do odszkodowań za niezawarcie umowy przyrzeczonej wypłacanych na podstawie art. 300 kp w związku z art. 390 kc.
Kolejne zwolnienie, które warto przeanalizować w kontekście rozpatrywanej sprawy, to zwolnienie określone w art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o PIT. W świetle tego przepisu wolne od podatku dochodowego są inne odszkodowania lub zadośćuczynienia otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej do wysokości określonej w tym wyroku lub tej ugodzie, z wyjątkiem odszkodowań lub zadośćuczynień:
- otrzymanych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą;
- dotyczących korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Zwolnienie to obejmuje swym zakresem odszkodowania lub zadośćuczynienia przyznane na podstawie wyroku lub ugody sądowej, których wysokość lub zasady ustalania nie wynikają wprost z regulacji wskazanych w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy.
Przy czym ze zwolnienia, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy, wyłączone są świadczenia dotyczące korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Zakres tego zwolnienia obejmuje tylko odszkodowania za tzw. szkodę rzeczywistą, czyli poniesione straty, a nie dotyczy utraconych korzyści.
Zatem odszkodowanie z tytułu utraconych korzyści, jakich poszkodowany mógł się spodziewać, gdyby mu szkody nie wyrządzono, podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
Wypłacone odszkodowanie za niezawarcie umowy przyrzeczonej nie korzysta więc z ww. zwolnienia. Tak otrzymana kwota odszkodowania rekompensuje zarobek, jaki niedoszły pracownik mógłby otrzymać.
Dyrektor KIS w interpretacji z 30 stycznia 2023 roku (nr 0115-KDIT2.4011.683.2022.2.AK) wskazał, że kwota odszkodowania wypłacona tytułem niezawarcia umowy przyrzeczonej o pracę na podstawie wyroku sądowego stanowi przychód, o którym mowa w 20 ust. 1 w zw. z art. 10 ust. 1 pkt 9 ustawy o PIT, który podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych. W opisanym przypadku nie znajduje zastosowania ani zwolnienie przewidziane w art. 21 ust. 1 pkt 3, ani w art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o PIT.
W ocenie organu podatkowego również ewentualne odsetki od zasądzonego odszkodowania nie korzystają ze zwolnienia i podlegają opodatkowaniu jako przychód z innych źródeł.
Warto w tym miejscu zauważyć, że niedoszły pracodawca wypłacający odszkodowanie ma obowiązek wystawić informację PIT-11 i przesłać ją podatnikowi w terminie do końca lutego roku następującego po roku podatkowym. Wynika to z treści art. 42a ustawy o PIT.
Przykład 1.
Pani Agnieszka otrzymała na mocy wyroku sądowego odszkodowanie (wraz z odsetkami) za niezawarcie przyrzeczonej umowy o pracę. Wypłacone odszkodowanie rekompensuje zarobek, jaki kobieta mogłaby uzyskać. Czy pani Agnieszka powinna opodatkować otrzymane odszkodowanie? Tak, takie odszkodowanie wraz z odsetkami podlega opodatkowaniu w zeznaniu rocznym PIT-36 na zasadach ogólnych wynikających z art. 27 ust. 1 ustawy o PIT. Pani Agnieszka powinna dokonać rozliczenia na podstawie otrzymanej od podmiotu wypłacającego odszkodowanie informacji PIT-11.
Reasumując, osoby fizyczne otrzymujące odszkodowanie za niezawarcie umowy przyrzeczonej muszą mieć na względzie, że w tym zakresie nie mogą liczyć na preferencję podatkową w postaci zwolnienia od podatku. Konieczne będzie rozliczenie uzyskanego dochodu w zeznaniu rocznym na podstawie informacji PIT-11.
