W przypadku działalności gospodarczej niemożliwe jest jej dalsze prowadzenie pod tym samym imieniem i nazwiskiem przez inną osobę. Częstym zjawiskiem jest przejmowanie rodzinnych interesów przez osoby najbliższe przedsiębiorcy, tj. małżonka czy dzieci. Zazwyczaj związane jest to z planowanym przejściem na emeryturę. W jaki sposób przekazać zatem firmę innej osobie? Jakie będą konsekwencje podatkowe? Jakie czynności należy podjąć? Odpowiedź na postawione pytania znajduje się poniżej.
Przedsiębiorstwo prowadzone przez osobę fizyczną
Kodeks cywilny za przedsiębiorstwo uważa zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, w szczególności:
- oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
- własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
- prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
- wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
- koncesje, licencje i zezwolenia;
- patenty i inne prawa własności przemysłowej;
- majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
- tajemnice przedsiębiorstwa;
- księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 18 kwietnia 2019 roku, II CSK 197/18:
„Z przedsiębiorstwem albo jego zorganizowaną częścią zarówno w rozumieniu art. 551 i nast. k.c., jak i art. 228 pkt 3 k.s.h., mamy do czynienia jedynie wówczas, gdy istnieje więź funkcjonalna między materialnymi oraz niematerialnymi składnikami (elementami), która pozwala na stwierdzenie, iż przedmioty te nie stanowią jedynie samodzielnych dóbr majątkowych, lecz wspólnie służą realizacji określonego celu gospodarczego”.
W tym przypadku okolicznością determinującą możliwość uznania określonego zespołu składników niematerialnych i materialnych za przedsiębiorstwo czy też zorganizowaną część przedsiębiorstwa jest takie ich zorganizowanie, aby wspomniany zespół mógł służyć do prowadzenia określonego rodzaju działalności gospodarczej. Zespół składników tworzących przedsiębiorstwo lub zorganizowaną część przedsiębiorstwa musi funkcjonować w określonym otoczeniu i być naznaczony pewnymi elementami, które zadecydują o tym, że będziemy mieli do czynienia z przedsiębiorstwem lub zorganizowaną częścią przedsiębiorstwa, a nie wyłącznie ze zbiorem składników niematerialnych i materialnych.
Przykład 1.
Jan Kowalski prowadzi działalność w zakresie produkcji mebli. W skład jego przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość – magazyn, specjalistyczne maszyny, materiały drewniane przeznaczone do produkcji, samochody dostawcze. Powyższe tworzy zorganizowaną całość, która niezbędna jest do prowadzenia działalności gospodarczej. Przejęcie przez członków rodziny np. samochodu czy maszyny nie będzie traktowane jako przejęcie przedsiębiorstwa czy jego zorganizowanej całości, ponieważ sam samochód czy maszyna nie będą na tyle wyodrębnione, by samodzielnie funkcjonować w tego typu działalności.
Przejęcie firmy od członka rodziny - forma
Forma przejęcia przedsiębiorstwa zależy od powiązań rodzinnych.
W przypadku przejęcia firmy przez małżonka przedsiębiorcy, jeśli małżonkowie posiadają ustrój wspólności majątkowej, wystarczającym dokumentem potwierdzającym czynność przekazania przedsiębiorstwa jest protokół przekazania z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Przykład 2.
Jan Kowalski prowadzi działalność gospodarczą w zakresie hurtowej sprzedaży warzyw nabytych od rolników. W związku z tym, że dostał ofertę pracy jako przedstawiciel handlowy, postanowił przekazać małżonce prowadzone przedsiębiorstwo. Pomiędzy małżonkami panuje ustrój wspólności majątkowej. W takim przypadku do przekazania przedsiębiorstwa wystarczy sporządzić protokół przekazania.
Jak wskazał Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w interpretacji indywidualnej z 20 września 2018 roku, 0112-KDIL3-3.4011.275.2018.5.MC,
„w przypadku gdy do przekazania przedsiębiorstwa dochodzi między małżonkami, między którymi obowiązuje ustrój wspólności majątkowej, w ten sposób, że jeden z małżonków przekazuje nieodpłatnie składniki majątku wykorzystywane w swojej działalności gospodarczej, a drugi małżonek przyjmuje je do wykorzystywania we własnej działalności gospodarczej i składniki te objęte są wspólnością majątkową, nie dochodzi do zmiany właściciela tych składników majątku. Zmienia się jedynie sposób ich wykorzystywania”.
Inaczej kwestia ma się w przypadku istnienia rozdzielności majątkowej między małżonkami lub też gdy przedsiębiorstwo małżonka przekazującego składało się ze składników wchodzących w skład majątku osobistego. Wówczas konieczne będzie zawarcie umowy darowizny, podobnie jak w przypadku woli przekazania firmy dziecku. Umowa darowizny powinna zostać sporządzona w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Natomiast jeżeli w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość, to wówczas konieczna jest forma aktu notarialnego.
Przykład 3.
Jan Kowalski prowadzi działalność gospodarczą w zakresie hurtowej sprzedaży warzyw nabytych od rolników. W związku z tym, że dostał ofertę pracy jako przedstawiciel handlowy, postanowił przekazać małżonce prowadzone przedsiębiorstwo. Pomiędzy małżonkami panuje ustrój rozdzielności majątkowej. W takim przypadku do przekazania przedsiębiorstwa konieczne jest zawarcie umowy darowizny.
Konsekwencje przejęcia firmy na gruncie PIT
W związku z tym, że do przekazania majątku przedsiębiorstwa dochodzi nieodpłatnie (protokół przekazania, umowa darowizny), nie powstanie wówczas przychód, tym samym nie można mówić o powstaniu dochodu będącego podstawą do obliczenia podatku.
Nieodpłatne świadczenie w znaczeniu prawa podatkowego obejmuje nie tylko świadczenie w rozumieniu prawa cywilnego (działanie lub zaniechanie na rzecz innej strony), lecz także w jego zakres wchodzą wszystkie zjawiska gospodarcze i zdarzenia prawne, których następstwem jest uzyskanie korzyści kosztem innego podmiotu lub te wszystkie zdarzenia prawne oraz gospodarcze, których skutkiem jest nieodpłatne przysporzenie majątku mające konkretny wymiar finansowy.
W przypadku darowizny mamy do czynienia z nieodpłatnym, jednostronnym świadczeniem. W związku z aktem darowizny darczyńca nie otrzymuje jednak żadnych wartości pieniężnych ani innego przysporzenia majątkowego. Przekazanie przedsiębiorstwa np. dziecku w drodze darowizny nie będzie więc wywoływało skutków podatkowych u darczyńcy.
Ponadto zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 125 ustawy o PIT wolna od podatku dochodowego jest wartość świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń obliczona zgodnie z art. 11 ust. 2–2b, otrzymanych od osób zaliczonych do I i II grupy podatkowej w rozumieniu przepisów o podatku od spadków i darowizn.
Zgodnie z art. 14 ust. 3 Ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn do poszczególnych grup podatkowych zalicza się:
- do grupy I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów;
- do grupy II – zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych;
- do grupy III – innych nabywców.
Przekazanie prowadzonej firmy wiąże się z likwidacją przedsiębiorcy. Wówczas konieczne jest sporządzenie spisu z natury zgodnie z § 27 ust. 1 i 3 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 26 sierpnia 2003 roku w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów:
„Podatnicy są obowiązani do sporządzenia i wpisania do księgi spisu z natury towarów handlowych, materiałów (surowców) podstawowych i pomocniczych, półwyrobów, produkcji w toku, wyrobów gotowych, braków i odpadów, zwanego dalej »spisem z natury«, na dzień 1 stycznia, na koniec każdego roku podatkowego, na dzień rozpoczęcia działalności w ciągu roku podatkowego, a także w razie utraty w ciągu roku podatkowego prawa do zryczałtowanego opodatkowania podatkiem dochodowym, zmiany wspólnika, zmiany proporcji udziałów wspólników lub likwidacji działalności”.
Jeżeli przed dniem likwidacji wszystkie składniki przedsiębiorstwa zostały przekazane w drodze darowizny, to przedsiębiorca będzie obowiązany do zawarcia w spisie z natury danych wskazanych w § 28 ust. 2 ww. rozporządzenia, czyli imię i nazwisko właściciela zakładu (nazwę firmy), datę sporządzenia remanentu oraz informację, że wartość spisu z natury wynosi „zero”, a także podpis właściciela firmy.
W takim przypadku do podatkowej księgi przychodów i rozchodów należy wpisać „zerową” wartość remanentu na dzień likwidacji działalności gospodarczej.
Podobny spis z natury będzie obowiązana sporządzić osoba przejmująca, ponieważ przejęcie przedsiębiorstwa będzie się wiązało z rozpoczęciem działalności gospodarczej przez obdarowanego (w przypadku, gdy dana osoba wcześniej nie była przedsiębiorcą).
Osoba przejmująca będzie musiała sporządzić remanent początkowy zgodnie z wymogami wskazanymi w § 27–29 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 26 sierpnia 2003 roku w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów oraz wycenić otrzymane składniki według ceny zakupu, o której mowa w § 3 pkt 2 ww. rozporządzenia.
W przypadku otrzymania środków trwałych osoba przejmująca firmę jest obowiązana wpisać je do prowadzonej przez siebie ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych.
Konsekwencje przejęcia firmy na gruncie VAT
Co do zasady ustawy o VAT nie stosuje się do transakcji zbycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Stanowi o tym art. 6 ust. 1 ustawy o VAT.
Jak stwierdził NSA w Warszawie w wyroku z 21 czerwca 2012 roku, I FSK 1586/11:
„Sam tylko fakt wyłączenia jakiegokolwiek składnika majątku nie pozwala na stwierdzenie, że już z tego powodu przedmiotem zbycia nie jest zorganizowana część przedsiębiorstwa, bowiem decydującą jest okoliczność, czy przy użyciu tej części można samodzielnie prowadzić działalność gospodarczą. […] Jeśli wyłączenie określonego składnika nie pozbawi wydzielonego kompleksu majątkowego cech przedsiębiorstwa bądź jego zorganizowanej części, to zbycie w takiej postaci nie podlega podatkowi od towarów i usług”.
Mając na uwadze powyższe uwagi, wskazać należy, że przejęcie firmy od członka rodziny jest neutralne podatkowo. W przypadku podatku VAT przekazanie przedsiębiorstwa nie podlega ustawie o VAT. W kwestii podatku PIT przychód nie powstanie, jeżeli stopień pokrewieństwa ogranicza się do I i II grupy podatkowej. Inaczej rzecz ma się w przypadku III grupy podatkowej, jednak tu zalicza się innych nabywców, którzy zazwyczaj do członków najbliższej rodziny nie należą.
