Zbycie przedsiębiorstwa a może jego dzierżawa – co zrobić z niechcianą firmą?

Duża liczba firm na rynku silnie związana jest z relacjami rodzinnymi. Niekiedy zdarza się, że spadkobiercy/następcy prawni nie chcą lub też nie są w stanie zajmować się rodzinnym biznesem i zastanawiają się nad najbardziej opłacalną opcją jego upłynnienia lub też odwleczenia w czasie momentu jego przejęcia. Czasami brak koncepcji lub też środków finansowych sprawia, że przedsiębiorcy stoją przed trudną decyzją, co dalej począć, czy opłacalne jest zbycie przedsiębiorstwa, czy też może warto przeczekać trudniejszy okres i wydzierżawić przedsiębiorstwo? Analiza możliwości znajduje się poniżej.

Czym jest przedsiębiorstwo?

Zgodnie z art. 51¹ Kodeksu cywilnego:

„Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej”.

W skład takiego zespołu składników wchodzi w szczególności:

1. oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);

2. własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

3. prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;

4. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;

5. koncesje, licencje i zezwolenia;

6. patenty i inne prawa własności przemysłowej;

7. majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;

8. tajemnice przedsiębiorstwa;

9. księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Nie jest to oczywiście wyliczenie enumeratywne, tzn. zamykające składniki przedsiębiorstwa do tych wymienionych wyżej. Katalog składników może być większy lub też mniejszy. Przede wszystkim, jeżeli przedsiębiorstwo ma być przedmiotem zbycia lub też dzierżawy, musi stanowić całość pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym. Składniki materialne i niematerialne wchodzące w skład przedsiębiorstwa powinny pozostawać ze sobą we wzajemnych relacjach w ten sposób, że można mówić o nich jako o zespole, a nie zbiorze pewnych elementów, których jedyną cechą wspólną jest własność jednego podmiotu gospodarczego. Istotne, aby w zbywanym przedsiębiorstwie zachowane zostały funkcjonalne związki pomiędzy poszczególnymi składnikami, tak, żeby przekazana masa mogła posłużyć kontynuowaniu określonej działalności gospodarczej. Aby zatem, w rozumieniu przepisów podatkowych, określony zespół składników mógł zostać zakwalifikowany jako przedsiębiorstwo, nie jest wystarczające jakiekolwiek zorganizowanie masy majątkowej – musi się ona odznaczać pełną odrębnością, niezbędną do samodzielnego funkcjonowania w obrocie gospodarczym (interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 28 lutego 2018 roku, 0111-KDIB3-2.4012.743.2017.2.MN).

Przykład 1.

Przedsiębiorca X postanawia sprzedać magazyn, w którym prowadził swoją działalność produkcyjną oraz trzy spośród pięciu maszyn stojących w tym magazynie. Postanowił, że przeniesie się do mniejszego budynku i dwie maszyny mu w zupełności wystarczą. Czy taka sprzedaż może być potraktowana jako zbycie przedsiębiorstwa, skoro przedsiębiorca X sprzedaje magazyn oraz większość posiadanych maszyn, jednak zamierza prowadzić działalność, ale w mniejszym zakresie?

Tego typu zbycie części składników wchodzących w skład przedsiębiorstwa nie może być uznana za sprzedaż całości przedsiębiorstwa, przedsiębiorca w dalszym ciągu będzie bowiem prowadził działalność, z tym że w mniejszym zakresie. Sprzedaży uległa jedynie część składników przedsiębiorstwa, które mimo że służyły prowadzonej działalności, nie stanowią na tyle funkcjonalnej całości, aby można było mówić o definicji przedsiębiorstwa w rozumieniu Kodeksu cywilnego.

Przykład 2.

Przedsiębiorca Y zamierza sprzedać przedsiębiorstwo w całości, łącznie z przejściem pracowników, dotychczasowych klientów, nieruchomościami, maszynami. Nabywca nabywa masę, która służyć będzie kontynuowaniu określonej działalności gospodarczej.

W powyższym przypadku będziemy mieli do czynienia ze sprzedażą przedsiębiorstwa w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego, nabywca nabywa bowiem funkcjonalną całość cechującą się odrębnością, która może działać w obrocie samodzielnie. Zbycie przedsiębiorstwa ma miejsce wówczas, gdy cały majątek przedsiębiorstwa przechodzi na własność jednego nabywcy, który kontynuuje działalność gospodarczą zbywcy.

Zbycie przedsiębiorstwa – forma

Co do zasady zbycie przedsiębiorstwa wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 75¹ § 1 kc).

Jeżeli natomiast w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość, to wówczas dla jej zbycia konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego (art. 75¹ § 4 kc).

Oznacza to, że zbycie nieruchomości oraz zbycie pozostałych składników przedsiębiorstwa, mimo iż stanowi jedno zdarzenie gospodarcze łącznie nazywane sprzedażą, to zostanie dokonane za pomocą dwóch dokumentów: sprzedaż nieruchomości nastąpi w formie aktu notarialnego, natomiast sprzedaż pozostałych składników nastąpi w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Zbycie przedsiębiorstwa a skutki w VAT

W praktyce obrotu gospodarczego zdarzają się sytuacje, w których niektóre elementy przedsiębiorstwa podlegają wyłączeniu z transakcji sprzedaży. Jednak nawet w takim przypadku składniki materialne i niematerialne wchodzące w skład przedsiębiorstwa powinny pozostawać ze sobą we wzajemnych relacjach w taki sposób, by można było o nich mówić jako o zespole, a nie tylko zbiorze pewnych elementów. Decydujące zatem jest to, aby w zbywanym majątku zachowane zostały funkcjonalne związki pomiędzy poszczególnymi składnikami w sposób umożliwiający kontynuowanie określonej działalności.

Jeżeli związki funkcjonalne, o których mowa powyżej, zajdą, to zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy o VAT przepisy tej ustawy nie będą miały zastosowania do transakcji zbycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej jego części. Oznacza to, że zbycie przedsiębiorstwa nie będzie musiało być udokumentowane fakturą VAT, nie nastąpi konieczność zapłaty podatku należnego czy też prawo do odliczenia podatku naliczonego.

Warto przy tym zaznaczyć, że strony umowy zbycia przedsiębiorstwa mają pozostawioną swobodę co do tego, jakie elementy tworzące pojęcie przedsiębiorstwa objąć przedmiotem czynności prawnej, z tym że swoboda w wyłączeniu poszczególnych składników nie może iść tak daleko, aby zakres wyłączeń przekreślił istotę przedsiębiorstwa (art. 55¹ Kodeksu cywilnego). Dlatego też zbycie przedsiębiorstwa powinno obejmować co najmniej te składniki, które determinują funkcje spełniane przez przedsiębiorstwa. W przeciwnym razie istnieje ryzyko uznania przez organ, że zbycie przedsiębiorstwa lub jego składników będzie podlegała ustawie o VAT.

Zbycie przedsiębiorstwa a PCC

W przypadku podatku od czynności cywilnoprawnych zbycie przedsiębiorstwa w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego podlega opodatkowaniu na zasadach ogólnych. Stawka podatku będzie wynosiła 2% dla nieruchomości oraz rzeczy ruchomych i 1% dla innych praw majątkowych, które stanowią składniki przedsiębiorstwa.

Podatek PIT

Ustawa o PIT nie rozróżnia sprzedaży przedsiębiorstwa jako odrębnej kategorii stanowiącej źródło przychodu. Wówczas zbycie przedsiębiorstwa zostanie potraktowana jako sprzedaż jego poszczególnych składników i w konsekwencji powstanie przychód w ramach pozarolniczej działalności gospodarczej. Pamiętać należy, że opodatkowany jest dochód czyli przychód minus koszty jego uzyskania.

Dzierżawa przedsiębiorstwa – forma, podatki

Dzierżawa to inaczej użytkowanie rzeczy (lub prawa) przez określony czas w zamian za ustalona opłatę, co szczegółowo musi określać umowa dzierżawy. Przeważnie w grę wchodzą okresy kilku, kilkunasto, czasami kilkudziesięcioletnie, wszystko w zależności od charakteru dzierżawionego przedsiębiorstwa i rodzaju prowadzonej działalności.

Odnośnie do formy, to podobnie jak w przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa, umowa dzierżawy wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W przypadku, gdy w skład dzierżawionego przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość, wówczas konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego.

W kwestii podatków dzierżawa przedsiębiorstwa czy też jego zorganizowanej części rodzi inne skutki podatkowe niż sprzedaż.

Przykład 1. 

Przedmiotem dzierżawy będzie zorganizowana część przedsiębiorstwa obejmująca funkcjonalnie wydzieloną i zdolną do prowadzenia odrębnej działalności gospodarczą część majątku. Wskutek zawarcia umowy dzierżawy nastąpi również z mocy prawa przejście pracowników do dzierżawcy (w ramach dzierżawy dojdzie do przejścia zakładu pracy w rozumieniu art. 23¹ ustawy Kodeks pracy).

Czy w tym przypadku umowa dzierżawy zorganizowanej części przedsiębiorstwa podlegać będzie podatkowi od towarów i usług?

W pierwszej kolejności należy wskazać, że nie może być mowy o zastosowaniu w przedmiotowym przypadku wyłączenia spod podatku od towarów i usług przewidzianego w art. 6 pkt 1 ustawy o VAT. Zgodnie z rzeczonym przepisem, przepisów VAT-u nie stosuje się do transakcji zbycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa.

Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Bydgoszczy w tezie wyroku z 28 maja 2008 roku, I SA/Bd 135/08:

„transakcja zbycia przedsiębiorstwa, o której mowa w art. 6 pkt 1 ustawy VAT dotyczy tylko takiej transakcji, która skutkuje przeniesieniem prawa do rozporządzania przedsiębiorstwem jak właściciel. Umowy obligacyjne takie jak umowy najmu i użyczenia nie niosą ze sobą skutków w postaci przeniesienia prawa do rozporządzania rzeczą jak właściciel”.

Odpłatne oddanie w formie dzierżawy zorganizowanej części przedsiębiorstwa podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług jako odpłatne świadczenie usług zgodnie z art. 8 ust. 1 w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o VAT.

W zakresie podatku PIT uzyskiwanie przychodów z dzierżawy przez wydzierżawiającego, jako przychodów z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, przychód powstaje w momencie, w którym należności z umowy dzierżawy (czynsz) stały się wymagalne. Nie ma przy tym znaczenia, czy zostały przez dzierżawcę faktycznie zapłacone.

Kwestie wyboru między sprzedażą a dzierżawą przedsiębiorstwa zawsze należą do indywidualnych preferencji osoby, która zamierza tego dokonać. Jeżeli chce zaprzestać prowadzenia działalności i nie ma zamiaru do niej wrócić, to najlepszą opcją będzie sprzedaż. Jeżeli natomiast zamierza chwilowo wstrzymać działalność, natomiast nie chce, żeby np. pracownicy pozostali bez pracy, maszyny czy budynek nie niszczały, to wówczas najlepszą opcją jest dzierżawa. Warto też pamiętać, że z tytułu dzierżawy mamy możliwość czerpania zysku, przy sprzedaży otrzymujemy jednorazowy zastrzyk „gotówki”.