Sukcesja firm rodzinnych zaczyna dotyczyć coraz większej liczby przedsiębiorstw w Polsce. Biorąc pod uwagę, że początek lat 90. XX wieku wiąże się z rozwojem przedsiębiorczości, duża grupa firm rodzinnych po 30 latach prowadzenia biznesu będzie musiała zmierzyć się procesem przejęcia przedsiębiorstwa rodzinnego przez młodsze pokolenie. Z szacunków Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii wynika, że obecnie w CEIDG zarejestrowanych jest ponad 2 mln aktywnych firm, z czego 36% stanowią firmy rodzinne. Jeszcze ciekawsza wydaje się statystyka, że ponad 200 tys. przedsiębiorców ukończyło 65. roku życia, co pokazuje skalę firm, których sukcesja może dotyczyć w krótkim odstępie czasu.
Sukcesja firm rodzinnych
Od ponad czterech lat obowiązuje Ustawa z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. 2018 poz. 1629), która uregulowała aspekt prawny i formalny przejęcia przedsiębiorstwa przez zarząd sukcesyjny po śmierci przedsiębiorcy. Przyjęte rozwiązania wychodzą naprzeciw oczekiwaniom firm rodzinnych, które od wielu lat domagały się powyższych rozwiązań. Kluczowe dla zachowania firmy jest ustanowienie przez jej właściciela zarządcy sukcesyjnego i wpisanie go do CEIDG, dzięki czemu w mocy pozostaną kontrakty, umowy o pracę, zezwolenia, pozwolenia czy koncesje związane z jego przedsiębiorstwem. Przez okres sprawowania zarządu sukcesyjnego będzie też można posługiwać się NIP-em zmarłego przedsiębiorcy oraz firmowymi kontami bankowymi. Należy również pamiętać, że wpisanie zarządcy do CEIDG nie powoduje, że dziedziczy on firmę.
Pomimo przyjętych rozwiązań ustawowych w obliczu ciągle zmieniającego się otoczenia prawnego, kryzysu gospodarczego, rosnącej konkurencji na rynku pracy, wiele firm rodzinnych odkłada w czasie proces sukcesji. Pomocne w podjęciu decyzji może jednak okazać się doradztwo prawne, finansowe, organizacyjne i psychologiczne oferowane z funduszy europejskich. Dotację na sukcesję firm rodzinnych dostępne sąwdrażanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości za pośrednictwem czterech operatów na terenie całego kraju. Szczegółowe informację o udziale w projekcie można znaleźć na stronie: https://www.parp.gov.pl/component/grants/grants/sukcesja-w-firmach-rodzinnych.
Kto może wziąć udział w projekcie
Projekt skierowany jest do firm rodzinnych, czyli:
- przedsiębiorstw prowadzonych w oparciu o osobistą pracę co najmniej dwóch członków rodziny, gdzie co najmniej jeden z nich ma istotny wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem,
- przedsiębiorstw, w których członkowie rodziny posiadają łącznie udziały większościowe.
W ramach działania przez członków rodziny rozumie się: zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, małżonka, partnera, powinowatych, osoby przysposabiające i przysposobione.
Firmy rodzinne dodatkowo muszą spełniać poniższe warunki:
- mieć siedzibę wynikająca z KRS lub miejsce zamieszkania podane w CEIDG na terenie Polski,
- należeć do sektora mikro, małych lub średnich przedsiębiorstw,
- zaplanować sukcesję, czyli przejęcie ogółu praw i obowiązków związanych z większościowym zarządzaniem przedsiębiorstwem na linii nestor – sukcesor,
- nie uczestniczyć jednocześnie w innym projekcie przewidującym tożsame wsparcie,
- spełniać warunki otrzymania pomocy de minimis,
- wyrazić zgodę na udział w badaniu monitoringowym, które może się odbyć w trakcie oraz po zakończeniu udziału w projekcie,
- nie być powiązanym osobowo lub kapitałowo z organizatorem udzielającym wsparcia w ramach programu.
Formy wsparcia firm rodzinnych
Sukcesja jest procesem długotrwałym, który opiera się na zmianie pokoleniowej niezbędnej dla przetrwania firmy z zachowaniem jej rodzinnego charakteru. Celem projektu sukcesji dla firm rodzinnych jest opracowanie indywidualnej, a przede wszystkim dopasowanej do danego klienta strategii sukcesji. Doradcy ustalą z przedstawicielami przedsiębiorstwa zakres merytoryczny i liczbę godzin doradztwa w obszarach; organizacja, prawo, finanse i psychologia. Dlatego też projekt możemy podzielić na cztery obszary tematyczne, które będę następowały po sobie:
Diagnoza potrzeb
Pierwszym etapem projektu jest diagnoza organizacji pod kątem potrzeb i możliwości. Wyznaczeni doradcy prowadzą w siedzibie firmy doradztwo, wywiady, analizy dokumentów organizacji, które mają dać odpowiedź na następujące pytania: Czy firma jest gotowa do opracowania i wdrożenia sukcesji? Jakie są główne obszary wymagające szczegółowej analizy w przedsiębiorstwie? Jak wygląda struktura finansowa danego przedsiębiorstwa? Na zakończenie tego etapu powstanie raport określający mocne i słabe strony w drodze do sukcesji, na podstawie którego beneficjent podejmie decyzję o dalszym udziale w projekcie.
Doradztwo prowadzące do opracowania strategii sukcesji
To główny element doradztwa dla firmy rodzinnej. Eksperci skupiają się na najważniejszych elementach w danym obszarze i proponują konkretne rozwiązania. Przede wszystkim dochodzi do określenia formy prawnej przekazania firmy rodzinnej sukcesorowi, określenie wymaganych dokumentów, czasu, a także kosztów, które będą z tym związane. Dokonuje się analizy ekonomiczno-finansowej możliwości rozwojowych przedsiębiorstwa oraz opracowuje prognozę finansową na najbliższe lata. Wsparcie organizacyjno-zarządcze ma dać odpowiedź na pytania dotyczące problemów organizacyjnych, które może przynieść sukcesja. Mediator proponuje natomiast konkretne rozwiązania ewentualnych problemów komunikacyjnych w organizacji, przedstawia analizę polityki personalnej oraz metody rozwiązania konfliktów. Biorąc pod uwagę powyższe, można śmiało powiedzieć, że proponowane wsparcie jest bardzo kompleksowe i dotyczy każdej sfery przejęcia firmy rodzinnej przez sukcesora. Etap ten zwieńczony jest opracowaniem strategii sukcesji, która jest efektem wspólnej pracy doradców i przedstawicieli firmy rodzinnej.
Doradztwo z zakresu wdrożenia procesu sukcesji
Na tym etapie płynnie przechodzimy od planowania do wdrożenia sukcesji. Powinno dojść do zaakceptowania przez wszystkie strony (nestora i sukcesora) planu zmiany w postaci strategii sukcesji. Produktem końcowym tego etapu jest spotkanie inaugurujące proces sukcesji, na którym kluczowe osoby akceptują swoją rolę w planie.
Monitorowanie stanu wdrażanie procesu sukcesji
Ostatni etap projektu to monitorowanie postępów związanych z wdrażaniem planu sukcesji. Przedsiębiorca, który brał udział w projekcie, będzie zobowiązany do wzięcia udziału w badaniu stanu wdrażania strategii sukcesji poprzez wypełnienie ankiety po ustalonym okresie od rozpoczęcia wdrażania strategii (zazwyczaj będzie to po trzech i dwunastu miesiącach od zakończenia wsparcia).
Wysokość pomocy finansowej udzielonej przedsiębiorcy w ramach projektu zostanie szczegółowo określona po weryfikacji kwalifikowalności udziału. W związku z tym, że dofinansowanie obejmuje 90% kosztów, udział w projekcie dla przedsiębiorcy jest częściowo płatny. Wkład przedsiębiorstwa będzie wnoszony w formie pieniężnej na konto organizatora w ciągu 7 dni od otrzymania faktury. Dodatkowo w ramach projektu przedsiębiorca otrzyma dofinansowanie, od którego będzie zobowiązany zapłacić podatek VAT. Wszystkie kwoty (zarówno wkład własny, jak i podatek VAT) obliczane będą zgodnie z planowanym podziałem doradczym w ramach poszczególnych obszarów (organizacja, prawo, finanse, psychologia). Oczywiście wszystkie kwoty będą wynikały z zakresu potrzebnego wsparcia i będą wyliczane indywidualnie.
Obowiązki beneficjenta pomocy i organizatora
Udział przedsiębiorcy w projekcie zakończy się sukcesem wyłącznie wówczas, gdy strategia sukcesji powstanie w wyniku wytężonej pracy doradców przy jednoczesnym pełnym zaangażowaniu właściciela przekazującego firmę – nestora oraz sukcesorów. Umowa udziału w projekcie szczegółowo określa obowiązki beneficjenta i organizatora.
Firma rodzina biorąca udział w projekcie zobowiązuje się do:
- aktywnej współpracy z doradcą w celu opracowania strategii sukcesji m.in. poprzez: udzielanie doradcy pisemnych i ustnych informacji na temat firmy, udostępnianie dokumentów wewnętrznych oraz umożliwienie przeprowadzania wywiadów z personelem,
- zgłaszania ewentualnych uwag do strategii sukcesji w ciągu siedmiu dni od otrzymania pełnej wersji,
- umożliwienia przeprowadzenia doradztwa w terminach ustalonych z organizatorem,
- udzielania instytucjom realizującym projekt wszelkich niezbędnych informacji potrzebnych do kontroli, monitoringu i ewaluacji.
Organizator wsparcia ma za zadanie:
- zapewnić wykwalifikowanych doradców, którzy będą w stanie świadczyć doradztwo prawne, finansowe, organizacyjne i psychologiczne,
- przeprowadzić monitoring stanu wdrażania strategii,
- zapewnić zachowanie poufności wszelkich danych beneficjenta pomocy, w jakich posiadanie wejdą doradcy podczas realizacji projektu.
Tylko nieliczni założyciele firm rodzinnych zdają sobie sprawę, jak poważny, żmudny i czasochłonny jest proces sukcesji. Na co dzień, zajęci przez kilkanaście godzin na dobę rozwojem firmy, zapominają, że prędzej czy później będą musieli przekazać stery firmy w ręce młodszego pokolenia. Aby zachować kontynuację przez wiele lat realizowanej strategii, niezbędne jest określenie planu przekazania firmy rodzinnej sukcesorowi. Jak trudne jest to zadanie, pokazują dane statystyczne. Szanse na to, że firma rodzinna skutecznie przejdzie proces przekazania z jednego pokolenia do drugiego wynoszą 30%. Jeszcze gorzej wygląda to w przypadku przejścia firmy rodzinnej z drugiego do trzeciego pokolenia, gdzie statystyki pokazują skuteczności jedynie 10% takich transformacji. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest bardzo wiele, ale jako pierwsze wysuwają się: brak odpowiedniego zaplanowania i koncepcji, w jakim zakresie i komu zostanie przekazana rodzinna firma.
W Polsce cały czas trwają prace nad wprowadzeniem rozwiązań prawnych mających poprawić otoczenie prawne sukcesji. 14 grudnia 2022 roku Sejm przyjął ustawę o fundacji rodzinnej, która została skierowana do Senatu. Fundacja rodzinna pozwala budować struktury organizacyjne zapewniające kontynuację biznesu i ochronę majątku w perspektywie dłuższej niż jedno pokolenie, bez konieczności osobistego zaangażowania następców prawnych. Proponowane rozwiązania są wzorowane na fundacjach tego typu działających w wielu państwach europejskich, m.in. Austrii, Niemczech i Liechtensteinie. Do czasu wejścia w życie ustawy warto skorzystać z rozwiązań doradczych w zakresie sukcesji, które oferują projekty unijne. Dofinansowanie do 90% kosztów udziału w programie oraz możliwość skorzystania z wiedzy fachowców, którzy przeprowadzili już niejedną firmę rodzinną przez proces sukcesji, wydają się wystarczającą zachętą do wzięcia udziału w projekcie.
