Umorzenie wierzytelności w przypadku ogłoszenia upadłości – co nie podlega umorzeniu?

Celem postępowania upadłościowego jest, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Natomiast w przypadku osób fizycznych należy je prowadzić również tak, aby umożliwić umorzenie wierzytelności w przypadku ogłoszenia upadłości. Podsumowując, nadrzędnym celem postępowania upadłościowego wobec osób nieprowadzących działalności gospodarczej jest oddłużenie, czyli umożliwienie przy spełnieniu określonych warunków rozpoczęcia „życia finansowego na nowo”.

Kiedy ogłasza się upadłość?

Kwestie związane z ogłoszeniem upadłości, zasadami ogłoszenia upadłości reguluje Ustawa - Prawo upadłościowe. Upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu tych zobowiązań przekracza 3 miesiące.

Jak wskazuje się w orzecznictwie (m.in. wyrok WSA w Łodzi z 16 maja 2024 roku, I SA/Łd 861/23): „Podstawy do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości mają charakter rozłączny i samoistny, zatem wykazanie jednej przesłanki z art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego powoduje, że wykazanie drugiej z nich, czyli wykazanie, że zobowiązania dłużnika przekroczyły wartość jego majątku (art. 11 ust. 2 Prawa upadłościowego), nie jest konieczne. Dla określenia stanu niewypłacalności bez znaczenia jest przyczyna niewykonywania zobowiązań. Niewypłacalność istnieje nie tylko wtedy, gdy dłużnik nie ma środków, lecz także wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązań z innych przyczyn, np. nie wykonuje zobowiązań w celu doprowadzenia swego kontrahenta do stanu niewypłacalności albo też nie wykonuje zobowiązań z przyczyn irracjonalnych. Niewypłacalność dłużnika istnieje zatem zawsze, gdy nie wykonuje on swoich wymagalnych zobowiązań, bez względu na ich wielkość. Nawet niewykonanie zobowiązań o niewielkiej wartości oznacza niewypłacalność dłużnika w rozumieniu przepisu art. 11 Prawa upadłościowego. Tym samym zaistnienie jednej z wymienionych przesłanek pozwala na ogłoszenie upadłości, a tym samym obliguje reprezentantów przedsiębiorców do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości”.

Niewykonywanie zobowiązań, prowadzące do uznania dłużnika za niewypłacalnego powinno mieć charakter trwały, powtarzalny. Świadczy o tym użycie w art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego przez ustawodawcę wyrażeń „niewykonywanie”, a nie „niewykonanie” i użycie liczby mnogiej „zobowiązań”, a nie pojedynczej „zobowiązania”. Dlatego powszechnie się przyjmuje, że czasem właściwym nie jest z pewnością chwila, gdy pierwszy dług nie został zapłacony z żadnych powodów.

Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Wniosek o ogłoszenie upadłości składa dłużnik. Następnie na skutek jego wniosku wszczynane jest postępowanie.

Uwzględniając wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości, w którym:

1. wymienia imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, adres oraz numer PESEL dłużnika (upadłego), a jeżeli upadły nie ma numeru PESEL – inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację;
2. wymienia NIP, jeżeli upadły miał taki numer w ciągu ostatnich 10 lat przed dniem złożenia wniosku;
3. określa, że upadły jest osobą nieprowadzącą działalności gospodarczej;
4. wzywa wierzycieli upadłego do zgłoszenia wierzytelności syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości w Rejestrze; dla wierzycieli, o których mowa w art. 216aa ust. 1 Prawa upadłościowego, wskazuje adres do zgłoszenia wierzytelności syndykowi;
5. wzywa osoby, którym przysługują prawa oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomości należącej do upadłego, jeżeli nie zostały ujawnione przez wpis w księdze wieczystej, do ich zgłaszania syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o ogłoszeniu upadłości w Rejestrze pod rygorem utraty prawa powoływania się na nie w postępowaniu upadłościowym; dla wierzycieli, o których mowa w art. 216aa ust. 1 Prawa upadłościowego, wskazuje adres do zgłoszenia praw oraz praw osobistych i roszczeń ciążących na nieruchomości syndykowi;
6. wyznacza syndyka;
7. określa, czy postępowanie upadłościowe będzie prowadzone w trybie określonym w art. 491¹ ust. 1 czy 2 Prawa upadłościowego;
8. jeżeli postępowanie upadłościowe będzie prowadzone w trybie określonym w art. 491¹ ust. 2 Prawa upadłościowego, w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości sąd określa również, czy funkcje sędziego-komisarza oraz zastępcy sędziego-komisarza będzie pełnił sędzia, czy referendarz sądowy.

Postanowienie o ogłoszeniu upadłości jest skuteczne i wykonalne z dniem jego wydania, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Upadły jest obowiązany wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek, a także wydać dokumenty dotyczące jego działalności, majątku oraz rozliczeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne ewidencje prowadzone dla celów podatkowych i korespondencję. Wykonanie tego obowiązku upadły potwierdza w formie oświadczenia na piśmie, które składa sędziemu-komisarzowi.

Upadły jest obowiązany udzielać sędziemu-komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych wyjaśnień dotyczących swojego majątku.

Czynności w toku postępowania po ogłoszeniu upadłości wykonuje syndyk.

Po upływie terminu do zgłaszania wierzytelności i przeprowadzeniu likwidacji majątku wchodzącego w skład masy upadłości syndyk składa sądowi projekt planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo informacją, że zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 491^14a ust. 1 lub art. 491¹⁶ ust. 1 lub 2a Prawa upadłościowego.

W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty wierzycieli sąd:

1. wymienia wierzycieli uczestniczących w planie spłaty;
2. dokonuje podziału funduszy masy upadłości pomiędzy wierzycieli uczestniczących w planie spłaty, jeżeli w postępowaniu zgromadzono fundusze masy upadłości;
3. ustala, czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa;
4. 4)określa, w jakim zakresie i okresie, nie dłuższym niż 36 miesięcy, upadły jest obowiązany spłacać zobowiązania, które w postępowaniu upadłościowym prowadzonym zgodnie z przepisami części pierwszej zostałyby uznane na liście wierzytelności, oraz jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty wierzycieli.

Zgodnie z art. 491²¹ ust. 1 Prawa upadłościowego po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli. Na postanowienie przysługuje zażalenie.

Umorzenie wierzytelności w przypadku ogłoszenia upadłości - jakie wierzytelności nie podlegają umorzeniu?

Zgodnie z art. 491²¹ ust. 2 Prawa upadłościowego nie podlegają umorzeniu:

1. zobowiązania o charakterze alimentacyjnym: Są to świadczenia określone, świadczenia o charakterze osobistym, nie można ich zbyć, potrącić, przenieść na inną osobę. Ze względu na swój charakter i cel zobowiązania o charakterze alimentacyjnym nie mogą zostać umorzone w wyniku wykonania planu spłaty, a obowiązek alimentacyjny, mimo całościowego „oddłużenia”, nadal będzie ciążył na dłużniku;
2. zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci: Ww. zobowiązania wynikają z deliktów prawa cywilnego, które wiążą się z wyrządzeniem szkody na osobie. Renta z tytułu odszkodowania, o którym mowa wyżej, pełni funkcję represyjną, która ma stanowić osobistą dolegliwość za spowodowanie szkody oraz funkcję kompensacyjną, która ma wynagradzać poszkodowanemu doznany uszczerbek o charakterze trwałym lub czasowym. Umorzenie dotyczy wyłącznie rent z tytułu odszkodowania za szkody wyrządzone na osobie;
3. zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę: Ww. zobowiązania są sankcjami karnymi, głównie o charakterze represyjnym – stanowią dolegliwość dla przestępcy/skazanego w związku z popełnionym przez niego czynem zabronionym. Jeżeli chodzi natomiast o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, to stanowi to funkcję kompensacyjną dla ofiary sprawcy czynu zabronionego. Umorzenie kary grzywny uniemożliwiłoby realizację funkcji represyjnej wobec sprawcy czynu zabronionego. Umorzenie z kolei zobowiązań odszkodowawczych i związanych z zadośćuczynieniem naruszałoby słuszny interes pokrzywdzonego/ofiary, który nie uzyskałby kompensaty za czyn popełniony przez sprawcę/przestępcę;
4. zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie, zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem: Umorzenie zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany byłoby w sprzeciwie do funkcji kompensacyjnej i represyjnej prawa karnego. Mogłoby to doprowadzić do uniknięcia jakiejkolwiek odpowiedzialności przez sprawcę za popełniony czyn;
5. zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Żeby zobowiązanie nie zostało umorzone wraz z postanowieniem o stwierdzeniu wykonania planu spłaty, muszą zostać spełnione łącznie 2 przesłanki:

• upadły umyślnie nie ujawnił istnienia zobowiązania,
• wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Dłużnik/upadły jest zobowiązany do działania w dobrej wierze, a co za tym idzie, nie może on zatajać żadnych informacji o swojej sytuacji majątkowej, w tym istnienia innych wierzycieli (o których wiedział, a ich nie ujawnił) lub wierzytelności (o których wiedział, a ich nie ujawnił).