Jak wiadomo, aby odnieść sukces i wybić się na tle konkurencji, nie wystarczy tylko dobrze i starannie wykonywać swoją pracę i liczyć, że „drogą pantoflową” rozniosą się pozytywne wieści o firmie. Aby stać się rozpoznawalnym i móc się rozwijać, przedsiębiorca musi wiele czasu i pieniędzy zainwestować w marketing i reklamę. Oczywiście wszystkim mógłby się zająć sam, jednakże w rzeczywistości najczęściej brakuje na to czasu, a nierzadko umiejętności. Z tego też względu przedsiębiorcy takie usługi jak wykonanie strony internetowej, logo firmy, plakatu do kampanii reklamowej czy przygotowanie wizytówek zlecają firmom zewnętrznym. Każda ze wspomnianych usług poprzedzona powinna być zawarciem umowy o dzieło wraz z przeniesieniem praw autorskich. Wydawać by się mogło, że w takiej sytuacji utwory stają się własnością zamawiającego. Nie do końca – może się okazać, że wprowadzanie zmian w zakupionym dziele będzie niemożliwe. Czy więc przedsiębiorca może zmieniać zakupiony utwór? Na to pytanie postaramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule.
Dbając o swój prawny interes i bezpieczeństwo, przedsiębiorca, zlecając wykonanie określonego dzieła, powinien zawrzeć z autorem umowę, na podstawie której nabędzie autorskie prawa majątkowe na wszystkich niezbędnych polach eksploatacji wraz z możliwością dokonywania opracowań. Jeżeli umowa została skonstruowana prawidłowo, przedsiębiorca staje się pełnoprawnym właścicielem utworu. Może go dowolnie wykorzystywać, kopiować, użyczać czy też odsprzedać. Co jednak jeżeli przedsiębiorca uzna tuż po zakupie utworu, że niezbędne będzie wprowadzenie zmian w zakupionym dziele, gdyż nie spełnia ono wszystkich jego oczekiwań? W takiej sytuacji nabywca powinien mieć świadomość, że nie może tego uczynić bez zgody autora dzieła.
Prawo do integralności utworu – istota instytucji
Prawo gwarantujące autorowi swobodę w decydowaniu o postaci swojego utworu nazywane jest „prawem do integralności utworu”. Instytucja ta została uregulowana w przepisie art. 16 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako ustawa o prawie autorskim). Prawo do integralności utworu zaliczamy do osobistych praw autorskich. W przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych (dotyczących przeniesienia praw autorskich) nigdy nie wygasają i pozostają przy twórcy dożywotnio.
Mimo że nabywca autorskich praw majątkowych, uzyskując prawo do korzystania z dzieła i rozporządzania nim na oznaczonych polach eksploatacji, ma bardzo silną pozycję, to jego swoboda jest znacząco ograniczona przy wprowadzaniu zmian do utworu. Ustawa o prawie autorskim określa rozmiar i charakter modyfikacji, które uznaje za najdalej idące. Zgodnie z art. 35 wspomnianej ustawy dozwolony użytek nie może godzić w słuszne interesy twórcy. Oznacza to, że nabywca dzieła nie może swobodnie ingerować w jego treść bądź jego fragmenty.
Pojęcie nabywcy odnosi się do wszystkich uprawnionych z tytułu autorskich praw majątkowych – zarówno do podmiotów, które nabyły autorskie prawa majątkowe, uzyskały zezwolenie na korzystanie z utworu w formie pozwolenia lub licencji, jak i do spadkobierców praw autorskich. Zgodnie z art. 49 ustawy o prawach autorskich każdy, kto korzysta z utworu, nie będąc jego twórcą, zamierza go zmodyfikować, nie może tego uczynić bez zgody autora.
Aby zrozumieć istotę prawa do integralności utworu, należy sobie uświadomić, że termin ten jest nazwą całego zespołu uprawnień autora. Przepis art. 16 pkt 3 ustawy o prawie autorskim zapewnienia twórcy nienaruszalność treści i formy jego utworu, a także gwarantuje mu prawo do rzetelnego wykorzystania jego dzieła. Z kolei przepis art. 16 pkt 5 wspomnianej ustawy daje twórcy uprawnienia do nadzoru nad sposobem korzystania ze stworzonego przez niego dzieła. Uprawnienia te są wynikiem wielowiekowej tradycji praw autorskich, zgodnie z którą przyjmuje się, że twórca jest emocjonalnie związany ze swoim dziełem będącym oryginalnym i niepowtarzalnym owocem jego pracy, doświadczenia oraz estetyki twórczej. W doktrynie podkreśla się, że między autorem a stworzonym przez niego dziełem istnieje silna więź emocjonalna i intelektualna.
Powyższe potwierdza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2014 r., w którym SN wyjaśnił, że „ochronie podlega więź autora z utworem, rozumiana jako stosunek autora do dzieła, wynikający z psychicznego, emocjonalnego i intelektualnego związku z utworem. Ścisłe powiązanie tych praw z osobą twórcy powoduje, że nie można się ich zbyć ani zrzec, jak również nie podlegają one ograniczeniu czasowemu”.
Kiedy dochodzi do naruszenia osobistych praw autorskich
Przejawami wykorzystania utworu naruszającego osobiste prawa autorskie są zachowania wypaczające sens utworu, nadmierne i stronniczo uwypuklające tylko jeden aspekt dzieła oraz działania sprzeczne z zamysłem autora widocznym „gołym okiem” dla obiektywnego obserwatora. Oznacza to, że do naruszenia prawa do integralności utworu dochodzi wówczas, gdy zostaje naruszona więź pomiędzy twórcą a jego dziełem wskutek dokonania przez sprawcę zmian w utworze, pominięcia jego części, wprowadzenia dodatków lub uzupełnień, a także wskutek jego nierzetelnego i niedokładnego wykonania. Charakter naruszający prawo autorskie ma również wydanie utworu w sposób niedbały, wystawienie lub inna postać udostępnienia utworu uchybiająca wymaganiom starannego upublicznienia szanującego interesy niemajątkowe twórcy. Powyżej wskazane aspekty są ustawowo chronione, nawet w sytuacji kiedy zostały one w odmienny sposób uregulowane w umowie.
Prawo do integralności utworu a uprawnienia autora
Kwestia uprawnień autora dzieła w praktyce przysparza wiele problemów. Dochodzi tu bowiem do kolizji praw twórcy z prawem osób uprawnionych do korzystania z utworu. Przyznanie prawa twórcom powoduje uszczuplenie uprawnień innych osób. W judykaturze przyjmuje się, że wytyczenie obszaru prawa do nadzoru nad sposobem korzystania z dzieła wymaga zawsze stałego rozgraniczania sfer wolności różnych osób. Dlatego też autorom przysługują uprawnienia jedynie w granicach określonych przez ustawę.
Ustawa o prawie autorskim uprawnienia twórców nazywa „nadzorem autorskim” i zapewnia im możliwość czuwania nad kształtem dzieła oraz wprowadzania do niego zmian, pozwala im również do odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia ze względu na istotne interesy twórcze (art. 56 ustawy o prawie autorskim). Jednakże trzeba mieć również na uwadze, że nadzór autorski jest wyjątkiem od zasady nienaruszalności prawa własności, dlatego też twórca dzieła musi działać z rozwagą, próbując bronić swoich interesów. Nie może on w sposób bezpośredni próbować wpływać na działanie nabywcy dzieła, np. nie może żądać dostępu do mieszkania właściciela utworu celem skontrolowania sposobu korzystania z dzieła.
Naruszenie prawa autorskiego przez nabywcę dzieła uprawnia twórcę do wezwania nabywcy do zaniechania naruszenia. Jeżeli okaże się ono bezskuteczne, twórca może odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, zachowując prawo do wynagrodzenia określonego w umowie. Opisana sytuacja prowadzi do legalnego unieważnienia umowy.
Prawo do integralności utworu a uprawnienia autora – ograniczenia
Pomimo generalnej zasady nienaruszalności osobistych praw autorskich, która nakazuje nabywcy utworu każdorazowo zwracać się z prośbą do autora o pozwolenia na zmianę jego dzieła, trzeba wiedzieć, że nie każda zmiana stanowi naruszenie i zobowiązuje nabywcę do uzyskania stosownego przyzwolenia. Dozwolone są drobne zmiany treści lub formy odnoszące się do elementów utworu, nieingerujące w więzi autora z jego dziełem. Modyfikacja ta jest dopuszczalna pod warunkiem, że zmiany są spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwiać.
Zakres dozwolonej modyfikacji jest zależny od rodzaju utworu. Doktryna utrwaliła poglądy, zgodnie z którymi w odniesieniu do tekstu literackiego możliwa jest modyfikacja utworu, jeżeli koniecznym jest dokonanie w nim zmian gramatycznych, ortograficznych lub stylistycznych. Uzasadnione będzie również wprowadzenie zmian w tekście polegające na uproszczeniu go w taki sposób, aby był zrozumiały dla grupy wiekowej, dla której zostało stworzone dzieło. W przypadku filmu nabywca dzieła ma prawo do wprowadzenia dubbingu czy lektora filmowego, jeśli jest to dzieło obcojęzyczne. Przy projekcie logo lub bannera reklamowego może dojść do uzasadnionych zmian „kosmetycznych” mających na celu polepszenie widoczności czy dodania drobnych elementów mających na celu wskazanie charakteru działalności przedsiębiorcy.
Co więcej, niekiedy celowe ośmieszenie cudzego utworu lub wypaczenie jego nastroju i wymowy nie będzie mogło zostać zakwalifikowane jako nierzetelne wykorzystanie dzieła. Chodzi głównie o przypadki użycia dzieła lub jego fragmentów jako inspiracji dla stworzenia parodii, pastiszu czy satyry.
Zgoda autora na wprowadzanie zmian w zakupionym dziele
Zgodę autora na naniesienie zmian w utworze nabywca może uzyskać na różnorakie sposoby. Oświadczenie twórcy wyrażające zgodę na ingerencję w jego dzieło może znaleźć się w samej umowie o przeniesienie majątkowych praw autorskich, może zostać udzielone także po zawarciu umowy na prośbę nabywcy, zgoda może mieć również charakter następczy – zostać wydana po rzeczywistym dokonaniu zmian w utworze.
Należy jednak pamiętać, że udzielona zgoda nie niweluje prawa twórcy do wystąpienia z roszczeniem o ochronę osobistych praw autorskich. W takim wypadku roszczenie autora będzie dotyczyło nie tyle samego faktu dokonania zmian, a ich charakteru. Jeżeli ingerencja w utwór będzie zbyt istotna i spowoduje zerwanie lub co najmniej osłabienie więzi twórcy z utworem, to zarzut naruszenia osobistych praw autorskich będzie jak najbardziej skuteczny.
Jednakże należy mieć również na uwadze, że ustawa o prawie autorskim nie chroni wyłącznie interesów twórców. W przypadku, kiedy autor pierwotnie wyrazi zgodę na modyfikację dzieła, a później ją cofnie, nie może wysuwać roszczeń co do naruszenia swojego prawa do integralności utworu, jeżeli zmiany te były dokonane zgodnie z treścią udzielonej wcześniej przez niego zgody.
Prawo do integralności utworu – podsumowanie
Co do zasady, wprowadzanie zmian w zakupionym dziele przez nabywcę jest możliwe jedynie za zgodą autora. Prawo dopuszcza jednak określone wyjątki, kiedy taka zgoda nie jest konieczna. Należy przy tym pamiętać, że modyfikacja dzieła będzie możliwa jedynie w wypadku, gdy jest ona spowodowana oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy jej się sprzeciwić. W kwestiach, które reguluje wprowadzanie zmian w zakupionym dziele zaleca się zachowanie ostrożności i umiaru, gdyż nawet modyfikacje, które zostały dokonane za pozwoleniem twórcy, mogą narazić nabywcę na pozew ze strony autora. Wszystko zależy od konkretnych okoliczności, a interes stron powinien być wyważony.
