Licencja otwarta - czym się charakteryzuje?

Żyjemy w czasach, w których każdy z nas ma łatwy dostęp do przeróżnego rodzaju dzieł, utworów czy wynalazków, również tych uzyskanych w nielegalny sposób. Jednocześnie autorzy stają się coraz bardziej świadomi swoich uprawnień, a prawo własności intelektualnej systematycznie staje się coraz bardziej restrykcyjne i daje twórcom coraz lepsze narzędzia do ochrony swojej własności. Walka z piractwem przynosi zadowalające efekty, wzrasta świadomość konsumentów, a wraz z nią również przychody twórców. Mimo to można zauważyć, że w ostatnim czasie nasiliła się popularność instytucji prawnoautorskiej, jaką jest licencja otwarta. 

Licencja otwarta, zwana również licencją wolną, pozwala na nieodpłatne oraz nieograniczone korzystanie z dzieła. Co więcej, licencja ta ma charakter niewyłączny, co oznacza, że może z niej korzystać każdy, nieograniczoną liczbę razy. Można więc stwierdzić, że licencja otwarta to publiczna umowa licencyjna zawarta między twórcą i korzystającym z utworu, na podstawie której korzystający może powszechnie kopiować i modyfikować dzieło w oryginale i w opracowaniu.

Licencja otwarta a prawo

Instytucja licencji otwartej została uregulowana w art. 80 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej. Przepis ten stanowi, że twórca może złożyć w Urzędzie Patentowym oświadczenie o gotowości udzielenia licencji (wolnej licencji) na korzystanie z jego wynalazku. Jednocześnie trzeba pamiętać, że nie ma prawnej możliwości odwołania ani zmiany takiego oświadczenia. Informacja o złożeniu licencji otwartej podlega wpisowi do rejestru patentowego.

Rodzaje licencji otwartych

W praktyce prawnej możemy wyróżnić trzy systemy wolnych licencji, tj.:

1. system, w którym następuje trwała utrata monopolu patentowego – opiera się on na koncepcji nieodwołalności oświadczenia twórcy dotyczącej udzielenia licencji otwartej. Dochodzi tu do ograniczenia prawa własności intelektualnej autora, gdyż traci on prawo do wyłącznego korzystania z wynalazku oraz prawo do udzielania licencji wyłącznych;

2. system, w którym następuje zawieszenie monopolu patentowego – autor nie traci wyłącznego prawa do swojego dzieła, a jedynie zawiesza to prawo. Twórca może w każdym czasie odwołać swoje oświadczenie o licencji otwartej, wskutek czego wszystkie prawa autorskie wracają do niego, tak jakby oświadczenie o gotowości udzielenia licencji nie zostało w ogóle złożone;

3. system mieszany (połączenie dwóch poprzednich systemów) – w tym systemie twórca może odwołać oświadczenie o gotowości udzielenia licencji otwartej, ale tylko do chwili ujawnienia w określonym trybie zamiaru zastosowania utworu przez osobę zainteresowaną. 

W aktualnym brzmieniu ustawy – Prawo własności przemysłowej w Polsce przyjmuje się jedynie pierwszy ze wspomnianych systemów, tj. licencję otwartą związaną z utratą monopolu, gdyż zgodnie z art. 80 ust. 1 wskazanej ustawy oświadczenie o gotowości udzielenia licencji nie może zostać odwołane ani zmienione. 

Rola licencji otwartej

Licencja otwarta ma zapewniać możliwość zgłaszania utworów (dzieł, wynalazków) przez twórców, którzy zwyczajnie nie chcą bądź też nie są w stanie ponieść opłat związanych z okresową ochroną patentową. Dzięki temu, przy pewnych ograniczeniach swoich praw uzyskują redukcję o połowę opłat okresowych za ochronę swojego dzieła. 

Powyżej wspomniane uprawnienie do złożenia oświadczenia o gotowości udzielenia licencji na korzystanie ze swojego dzieła można odczytywać jako pewnego rodzaju ofertę kierowaną do nieograniczonego kręgu podmiotów. Z kolei akceptacja tak złożonej oferty może nastąpić albo przez zawarcie umowy licencyjnej z korzystającym (w szczególności w drodze rokowań), albo poprzez dokonanie czynności faktycznej przez korzystającego. Ta druga możliwość następuje na skutek rozpoczęcia korzystania z dzieła za pisemnym zawiadomieniem twórcy w terminie miesiąca od momentu rozpoczęcia korzystania. 

Należy zwrócić uwagę, że ustawa regulująca prawa przemysłowe nie określa skutków prawnych, jakie mogą nastąpić w sytuacji, gdy korzystający nie dopełni obowiązku zawiadomienia autora o przystąpieniu do korzystania z dzieła. W doktrynie mniejszościowy jest pogląd, zgodnie z którym niedopełnienie obowiązku zawiadomienia jest równoznaczne z niezawarciem umowy licencyjnej, a tym samym korzystający, który nie zawiadomi twórcy o wykorzystywaniu jego dzieła, narusza patent. Głosy większościowe przychylają się do wniosku, zgodnie z którym niedopełnienie obowiązku nie wpływa na skuteczność uzyskania licencji przez korzystającego. Nie zawiadamiając twórcy o przystąpieniu do korzystania z jego dzieła lub dokonując tego zawiadomienia, ale z przekroczeniem ustawowego terminu, nie narusza on więc patentu. 

Jednocześnie brak takiego zawiadomienia nie wpływa na uprawnienie twórcy do roszczenia o zapłatę wynagrodzenia, z którą korzystający pozostaje w zwłoce. 

Obowiązki stron umowy licencyjnej otwartej

Umowa licencyjna zobowiązuje twórcę (licencjodawcę) przede wszystkim do: 

1. znoszenia używania swojego utworu przez korzystającego (licencjobiorcę);

2. przekazania korzystającemu niezbędnych informacji dotyczących dzieła;

3. podejmowania starań o utrzymanie patentu w mocy (np. ponoszenie opłat okresowych).

Należy mieć przy tym na uwadze, że zakres obowiązków licencjodawcy zależy od konkretnej sytuacji, zwłaszcza od charakteru licencji, celu zawartej umowy, przyjętej formuły wynagrodzenia, a także takich okoliczności, jak zakres informacji technicznych potrzebnych do korzystania z dzieła. 

Nie można w umowie zupełnie wyłączyć powyżej wskazanych obowiązków licencjodawcy, jednakże nic nie stoi na przeszkodzie, aby obowiązki te umownie ograniczyć lub je zmodyfikować, np. ograniczyć odpowiedzialność licencjodawcy tylko do odpowiadania za winę umyślną, obciążyć korzystającego częścią lub całością kosztów utrzymania patentu w mocy itd.

Z kolei do obowiązków licencjobiorcy zalicza się:

1. obowiązek dokonania zapłaty wynagrodzenia pieniężnego;

2. stosowanie dzieła w sposób prawidłowy;

3. niepodważanie ważności patentu;

4. informowanie twórcy o faktach naruszenia prawa wyłączności przez osoby trzecie;

5. obowiązek powstrzymywania się od wszelkich działań, które mogą prowadzić do unieważnienia patentu.

Licencja otwarta a opłata licencyjna

Licencja otwarta jest traktowana przez ustawę – Prawo własności przemysłowej jako licencja pełna i niewyłączna, przy czym ma sztywno określony górny limit opłaty licencyjnej. Nie może ona przekraczać 10% korzyści uzyskanych przez korzystającego (licencjobiorcę) w roku kalendarzowym korzystania z dzieła, po odliczeniu nakładów, np. na modyfikację tworu lub wynagrodzeń dla pracowników. 

Określenie daty wymagalności roszczenia o zapłatę wynagrodzenia pozostawiono w gestii stron umowy. Jeżeli natomiast umowa licencyjna nie reguluje tej kwestii, korzystający ma obowiązek uiszczenia maksymalnej opłaty licencyjnej w terminie miesiąca po zakończeniu każdego roku kalendarzowego, w którym korzystał z dzieła. Oznacza to, że wynagrodzenie należy uiścić najpóźniej do 31 stycznia roku następującego po roku, w którym miało miejsce korzystanie z utworu. Jednocześnie wymaga podkreślenia, że korzystanie z wynalazku nie musi trwać przez cały rok. Nawet jeżeli korzystający rozpoczął wykorzystywanie utworu w grudniu, to opłatę powinien uiścić już do końca stycznia roku następnego. 

Umowa stron może regulować omawianą kwestię w sposób odmienny, co dotyczy w szczególności określenia innych terminów, jak i okresów uiszczania opłat (np. wymagalność opłat co miesiąc, co kwartał czy co rok).

Licencja otwarta a czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu

Licencja otwarta ma daleko idące skutki prawne dla samego dzieła, dlatego też złożenie oświadczenia o gotowości udzielenia licencji otwartej należy zakwalifikować jako czynność przekraczającą zwykły zarząd patentem. Oznacza to, że w przypadku stworzenia dzieła przez więcej niż jednego autora, do złożenia oświadczenia konieczne jest współdziałanie wszystkich współuprawnionych do dzieła.

Ograniczenia swobody korzystania z licencji otwartej

Swoboda podmiotu korzystającego, modyfikującego lub kopiującego dzieło nie jest całkowicie nieograniczona. Wolność tę zawężają klauzule umów licencyjnych, m.in.:

1. klauzula uznania autorstwa – zapis ten polega na zobowiązaniu korzystającego do podawania autorstwa utworu oryginalnego. Przy każdym skorzystaniu, modyfikacji czy skopiowaniu utworu należy odpowiednio oznaczyć dzieło pierwotne, podać nośnik do licencji i wskazać, jakie zmiany zostały w nim dokonane. Prawo nie reguluje tej czynności od strony formalnej, dlatego też można to czynić w sposób dowolny. Przy tym należy uważać, aby taki zapis nie sugerował, że autor (licencjodawca) udzielił poparcia dla sposobu wykorzystania utworu przez korzystającego;

2. klauzula copyleft – zobowiązuje ona korzystającego do udostępnienia swojego dzieła na tej samej licencji, na jakiej udostępniono oryginalny utwór. Dzieło oryginalne można więc modyfikować, jednakże nowo powstałe dzieło musi zostać następnie udostępnione dalej innym korzystającym na takich samych zasadach, na jakich został udostępniony utwór pierwotny; 

3. klauzula zakazująca wykorzystywanie utworu do celów komercyjnych.

Licencja otwarta – podsumowanie

Licencja otwarta czy też licencja wolna, wbrew swojej nazwie i ogólnej opinii, nie jest całkowicie pozbawiona ochrony autorskiej i nie pozwala na zupełnie swobodne, niczym nieograniczone działanie osób korzystających z cudzego dzieła. Co ważne, o licencji otwartej możemy mówić jedynie w przypadku zarejestrowania dzieła w Urzędzie Patentowym. Rejestracja taka wiąże się z opłatą, korzystający zaś, chcąc wykorzystać cudze dzieło do swojej twórczości, powinien powiadomić o tym autora, a najlepiej zawrzeć z nim umowę licencyjną. 

Mimo wszelkich ograniczeń związanych z wolnymi licencjami należy przyznać, że dzięki temu rodzajowi licencji autorzy, rezygnując z części swoich praw majątkowych, mogą udostępniać innym osobom swoją twórczość i dzięki temu pozwolić jej się rozwijać i szerzyć ją w świadomości większej grupy odbiorców.