Planowanie spadkowe winno być jednym z najważniejszych elementów skutecznego zarządzania przedsiębiorstwem. Każdy przedsiębiorca winien dokładnie orientować się, co – na wypadek jego śmierci – jak wyglądają zasady dziedziczenia i w jakiej kolejności dziedziczenie będzie następowało.
Na czym polegają zasady dziedziczenia?
Z chwilą śmierci osoby fizycznej wszystkie jej prawa i obowiązki przechodzą na jej spadkobierców. Spadkobranie dotyczy wyłącznie praw i obowiązków o charakterze majątkowym, a nie ściśle osobistym – przykładowo, służebność osobista polegająca na prawie do korzystania z mieszkania przez określoną osobę, z uwagi na swój charakter nie będzie podlegała dziedziczeniu.
Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.
Oprócz dwóch opisanych powyżej wyjątków, dziedziczeniu podlega cały majątek osoby fizycznej – przy czym spadkobranie dotyczy nie tylko aktywów, lecz także pasywów. W skład spadku wchodzą długi, które nie zostały spłacone przez spadkodawcę przed jego śmiercią.
W przypadku przedsiębiorców skład spadku jest w istotny sposób zależny od formy prowadzonej przez nich działalności. W przypadku jednoosobowej działalności gospodarczej w obowiązującym obecnie stanie prawnym śmierć przedsiębiorcy oznacza zakończenie działalności. Działalność podlega wykreśleniu z CEIDG, a spadkobiercy przedsiębiorcy dziedziczą majątek, z którego korzystał on przy wykonywaniu działalności (np. nieruchomość, maszyny, środki na rachunku bankowym itd.). 25 listopada 2018 r. wchodzi w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która umożliwia trwanie przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy – o czym poniżej.
W przypadku spółek osobowych sytuacja spadkobierców jest uzależniona od tego, w jaki sposób wspólnicy spółki ukształtowali treść umowy. Może ona określać, że spadkobiercy zmarłego wspólnika wchodzą na jego miejsce w spółce, przy czym zazwyczaj będą zobowiązani do wskazania jednej osoby celem wykonywania praw związanych z uczestnictwem w spółce. Takie rozwiązanie podyktowane jest koniecznością zapewnienia ciągłości pracy spółki.
W przypadku przedsiębiorcy dysponującymi akcjami w spółce akcyjnej lub udziałami w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością sytuacja jest łatwiejsza – prawa te nie są ściśle związane z osobą przedsiębiorcy i jako takie podlegają dziedziczeniu, choć umowa spółki może zawierać pewne ograniczenia w tym zakresie.
Ustalenie kręgu spadkobierców
Zgodnie z obowiązującymi w Polsce zasadami spadkobranie odbywa się na dwa różne sposoby:
-
na podstawie pozostawionego przez spadkodawcę testamentu;
-
na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.
Jeśli spadkobierca nie pozostawi testamentu, wówczas dziedziczenie odbędzie się w kolejności i na zasadach określonych w przepisach Kodeksu cywilnego. Dziedziczenie odbywa się na zasadach pokrewieństwa. Jeśli osoba, która zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego nie może dziedziczyć spadku (ponieważ np. nie dożyła otwarcia spadku), na jej miejsce wchodzą kolejne osoby.
Kolejność dziedziczenia została określona w przepisie art. 931 i n. Kodeksu cywilnego:
-
małżonek spadkodawcy oraz jego dzieci;
-
małżonek spadkodawcy, dzieci i wnuki spadkodawcy – w przypadku, w którym dzieci spadkodawcy nie dożyły otwarcia spadku;
-
małżonek i rodzice spadkodawcy – w przypadku, w którym spadkodawca nie miał dzieci i wnuków;
-
rodzice spadkodawcy – w przypadku, w którym spadkodawca nie miał małżonka, dzieci ani wnuków;
-
żyjący rodzic spadkodawcy i jego rodzeństwo albo dzieci/wnuki rodzeństwa – w przypadku, gdy spadkodawca nie miał małżonka, dzieci ani wnuków, a jeden z rodziców nie żyje;
-
dziadkowie spadkodawcy albo ich zstępni.
Jeśli spadkodawca nie ma żadnych spadkobierców albo ich ustalenie jest niemożliwe, wówczas w ostateczności spadek zostanie odziedziczony przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce albo Skarb Państwa (gdy miejsce zamieszkania jest niemożliwe do ustalenia albo znajdowało się za granicą). Kodeks cywilny rozstrzyga również kwestię wysokości udziałów spadkowych – zgodnie z ogólną zasadą spadkodawcy dziedziczą spadek w częściach równych, przy czym udział małżonka nie może być mniejszy aniżeli ¼ (w przypadku małżonka dziedziczącego z rodzicami spadkodawcy jego udział wynosi ½).
Działania po otwarciu spadku
Kluczowe znaczenie dla procesu spadkobrania ma moment otwarcia spadku, tj. dzień śmierci spadkodawcy. Data otwarcia spadku określa skład spadku (tj. jakie przedmioty, prawa, zobowiązania wchodzą w skład spadku) oraz krąg osób uprawnionych do dziedziczenia.
-
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku;
-
notarialny akt poświadczenia dziedziczenia.
Zgodnie z przepisami obowiązującymi od 2009 r. notariusz może sporządzić poświadczenie dziedziczenia w formie aktu notarialnego. Dokument ten ma skutki równe z postanowieniem sądu, jednakże w niektórych sytuacjach notariusz odmówi jego sporządzenia – na przykład wówczas, gdy krąg spadkobierców nie jest ustalony, spadkobiercy nie zgadzają się odnośnie do udziałów, w jakich dziedziczą albo spadkodawca sporządził testament szczególny (np. testament ustny).
Z tego względu sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest rozwiązaniem znacznie popularniejszym. Postępowanie w tej sprawie jest prowadzone przez sąd rejonowy położony w miejscowości, w której spadkodawca miał ostatnie przed śmiercią miejsce zamieszkania. Sąd wszczyna postępowanie na wniosek, który może być złożony przez każdego zainteresowanego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 23 września 1999 r., wydane w sprawie o sygn. III CKN 351/98).
Co ważne, spadkobiercy powołani do spadku nie muszą go przyjąć – każdy ze spadkobierców ma prawo do złożenia oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Oświadczenie składa się w terminie 6 miesięcy od uzyskania informacji o śmierci spadkodawcy.
Przedsiębiorca może ustanowić zarządcę sukcesyjnego
25 listopada 2018 r. wchodzi w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która jest innowacyjnym rozwiązaniem w zakresie prawa spadkowego i zasad dziedziczenia przedsiębiorstwa prowadzonego w formie jednoosobowej działalności gospodarczej.
Zgodnie z zapisami ustawy przedsiębiorstwo może nadal trwać po śmierci przedsiębiorcy, jeśli zostanie ustanowiony tzw. zarządca sukcesyjny.
Zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy, w tym wykonuje umowy zawarte przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią. Spadkobiercy zmarłego przedsiębiorcy – właściciele przedsiębiorstwa uczestniczą w osiągniętym zysku, jednakże ponoszą również odpowiedzialność za zobowiązania firmy.
