Przy zawieraniu umowy dotyczącej realizacji określonych usług czy też przy podpisywaniu przedwstępnej umowy sprzedaży rzeczy ruchomej bądź nieruchomości często pojawia się kwestia zadatku lub zaliczki. Warto pamiętać, że są to dwie odmienne regulacje, z tym że w Kodeksie cywilnym uregulowano jedynie zadatek. Zastosowanie zaliczki bądź też zadatku w umowie powoduje nieco odmienne skutki. Zaliczka a zadatek - kiedy mija termin przedawnienia roszczenia? Jak traktować zaliczkę bądź zadatek, w przypadku gdy nie doszło do zawarcia umowy? Na te pytania odpowiadamy w artykule.
Zaliczka a zadatek - czym jest zadatek?
Zgodnie z art. 394 § 1 Kodeksu cywilnego w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, żądać sumy dwukrotnie wyższej.
W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.
Gdyby doszło do rozwiązania umowy, zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy sytuacji, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie.
Z powyższego wynika, że w przypadku uiszczenia pewnej kwoty tytułem zadatku w razie odstąpienia przez jedną ze stron na skutek jej niewykonania przez drugą z nich zadatek przepada na poczet tego, któremu został zapłacony – w razie gdy to on odstępuje od umowy. W sytuacji gdy stroną odstępującą od umowy jest ta, która uiściła zadatek, wówczas podlega on zwrotowi w podwójnej wysokości na poczet tego, kto go wpłacił.
Wobec tego zadatek nie zawsze podlega zwrotowi, chyba że strony zawrą w umowie odpowiednie postanowienia, które zabezpieczają taki zwrot.
Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się co do zasady z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 25 lutego 2016 roku, III CSK 136/15, „termin przedawnienia przewidziany w tym paragrafie dotyczy wszystkich roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, w tym także roszczenia o zwrot zadatku (uchwała Sądu Najwyższego z 21 listopada 2006 roku, III CZP 102/06). Argumentem za takim poglądem jest nie tylko literalne brzmienie art. 390 § 3 kc, w którym sformułowanie „roszczenia powyższe” zastąpiono zwrotem „roszczenia z umowy przedwstępnej”, lecz również funkcja zadatku, zgodnie z którą zadatek ma zastąpić odszkodowanie (uchwała Sądu Najwyższego z 20 listopada 1961 roku, III CO 23/61). Tymczasem wskazaną ustawą z 14 lutego 2003 roku zmieniono także art. 390 w zakresie § 1, dodając zdanie drugie, w którym umożliwiono stronom określenie w umowie przedwstępnej odmiennego niż w zdaniu pierwszym zakresu odszkodowania. Połączenie wskazanej zmiany § 1 z jednoczesnym rozszerzeniem zastosowania rocznego terminu przedawnienia do wszystkich roszczeń z umowy przedwstępnej (§ 3) w sposób wyraźny wskazuje na zamiar ustawodawcy objęcia krótszym terminem przedawnienia wszelkich roszczeń, które na kanwie umowy przedwstępnej mogą między stronami powstać. Zasadnie w doktrynie podnosi się, iż trudno wytłumaczyć, dlaczego roszczenie o odszkodowanie miałoby podlegać krótkiemu rocznemu przedawnieniu (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2010 roku, II CSK 459/09), a roszczenie o zwrot zadatku, stanowiące jego surogat, przedawniałoby się z upływem terminów ogólnych. Zastosowanie rocznego terminu przedawnienia roszczenia do żądania zwrotu zadatku można uzasadnić też prowizorycznym charakterem umowy przedwstępnej. Skoro sama umowa ma z zasady charakter „przejściowy” (prowadzi do umowy przyrzeczonej), to wyłączenie z zastosowania krótszego terminu przedawnienia zawartego w art. 390 § 3 kc niektórych roszczeń z umowy przedwstępnej nie znajduje racjonalnego uzasadnienia”.
Jednakże na gruncie orzecznictwa i stanowiska doktryny pogląd wskazujący na roczny termin przedawnienia roszczenia o zwrot zadatku jest błędny.
Zaliczka a zadatek - w jakich sytuacjach możliwy jest zwrot zaliczki?
Odmiennie kształtuje się natomiast roszczenie o zwrot zaliczki w przypadku gdy strony zastrzegły tę formę zabezpieczenia realizacji umowy przyrzeczonej. Zaliczka co do zasady nie ma formy zadatku i nie jest uregulowana w Kodeksie cywilnym.
Zgodnie z art. 390 § 3 zdanie pierwsze Kodeksu cywilnego roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta.
Przez „roszczenia z umowy przedwstępnej” należy rozumieć roszczenia objęte treścią stosunku wynikającego z umowy przedwstępnej, a zatem – wskazane już – roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej i roszczenie o naprawienie szkody poniesionej przez stronę umowy przedwstępnej przez to, że liczyła ona na zawarcie umowy przyrzeczonej. Roszczenie o zwrot, mającej charakter nienależnego świadczenia, kwoty zapłaconej na poczet świadczenia z niezawartej umowy przyrzeczonej nie wchodzi natomiast w zakres stosunku wynikającego z umowy przedwstępnej, lecz jest elementem stosunku zobowiązaniowego, u podstaw którego leży zdarzenie przewidziane w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. Kodeksu cywilnego). Umowa przedwstępna pozostaje w związku z tym zdarzeniem tylko o tyle, o ile niedojście do skutku umowy przyrzeczonej przesądza nienależny charakter świadczenia spełnionego na poczet wykonania umowy przyrzeczonej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 marca 2004 roku, II CK 116/03).
Istotną cechą umowy przedwstępnej jest to, że będąc etapem na drodze do zawarcia umowy przyrzeczonej, ma prowizoryczny charakter, który zadecydował o ustanowieniu omawianego, szczególnego, krótkiego, rocznego terminu przedawnienia. Z celem jego ustanowienia można zatem pogodzić jedynie jego zastosowanie do wskazanych roszczeń objętych treścią stosunku wynikającego z mającej prowizoryczny charakter umowy przedwstępnej. W żadnym natomiast razie nie można tego odnieść do roszczenia o zwrot kwoty zapłaconej na poczet świadczenia z niezawartej umowy przyrzeczonej, wynikającego z odrębnego, niemającego prowizorycznego charakteru, stosunku bezpodstawnego wzbogacenia. Innymi słowy, stosunek wynikły z umowy przedwstępnej nie powinien trwać długo ze względu na prowizoryczny charakter, dlatego roszczenia objęte jego treścią przedawniają się z upływem krótkiego terminu ustanowionego w art. 390 § 3 kc. Podobnych racji brak natomiast w odniesieniu do stosunku bezpodstawnego wzbogacenia, powstałego na skutek niezawarcia wykonanej z góry częściowo lub całkowicie umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej.
Dlatego też roszczenie o zwrot kwoty zapłaconej na poczet świadczenia z umowy przyrzeczonej, która nie została zawarta, nie przedawnia się z upływem terminu rocznego określonego w art. 390 § 3 Kodeksu cywilnego, lecz z upływem terminu ogólnego przewidzianego w art. 118 kc.
Zgodnie z art. 118 Kodeksu cywilnego jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.
Wobec tego roszczenia o zwrot zaliczki jako świadczenia nienależnego, w sytuacji gdy umowa przyrzeczona nie doszła do skutku, podlegają przedawnieniu albo w terminie trzyletnim (roszczenia związane z prowadzoną działalnością gospodarczą), albo w sześcioletnim.
Zobowiązanie do zwrotu zaliczki ma charakter bezterminowy, co oznacza, że powinno być spełnione (stanie się wymagalne) niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zapłaty. Powyższe wynika z regulacji zawartej w art. 455 Kodeksu cywilnego – jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
