Nowelizacja ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

28 maja 2018 r. na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji został opublikowany projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Projekt ustawy obecnie (w sierpniu 2018 r.) jest na etapie opiniowania, następnie zaś zgodnie z procesem legislacyjnym zostanie skierowany do Sejmu. Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości, aktualnie obowiązująca ustawa jest niewydolna i nie pozwala na skuteczne ściganie przestępstw gospodarczych zgodnie z celem tych regulacji.

Kogo dotyczy ustawa odpowiedzialności podmiotów zbiorowych?

Obowiązująca ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych z dnia 28 października 2002 r. wskazuje katalog podmiotów, które są objęte jej działaniem.

Przepis art. 2 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
1. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.
2. Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

Przepis art. 2 projektu nowej ustawy w zasadzie powtarza przyjętą powyżej definicję, a zatem nowa regulacja nie będzie wprowadzała zasadniczych zmian co do tożsamości podmiotów zbiorowych. W praktyce oznacza to, że wszyscy przedsiębiorcy prowadzący działalność w formie spółek są i będą objęci zasadami wynikającymi z ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Ustawa ta nie dotyczy jedynie przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą jednoosobowo.

Zobacz też:

Odpowiedzialność podmiotu bez wyroku skazującego

Zazwyczaj odpowiedzialności karnej podlegają osoby fizyczne, które popełniają przestępstwo. Zgodnie z ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, również podmioty inne niż osoby fizyczne – podmioty wyliczone powyżej, w tym przedsiębiorcy, mogą podlegać odpowiedzialności karnej w przypadku, w którym zostanie popełniony czyn zabroniony (nie przestępstwo, podmiotowi niebędącemu osobą fizyczną nie sposób bowiem przypisać czynnika psychicznego, tj. winy).

Zgodnie z projektem nowej ustawy, podmiot zbiorowy odpowiada za:

czyn zabroniony popełniony w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, poprzez działanie lub zaniechanie organu tego podmiotu lub członka tego organu;
czyn zabroniony, jeśli został popełniony przez osobę fizyczną działającą w imieniu lub w interesie tego podmiotu w ramach uprawnienia do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub poprzez niedopełnienie obowiązku; osobę zatrudnioną w tym podmiocie w ramach wykonywanych obowiązków albo przy ich przekroczeniu; osobę fizyczną dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez organ podmiotu zbiorowego lub osobę, o której mowa w pkt 1 i 2; przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną lub innym podmiotem zbiorowym, bezpośrednio współdziałającego z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego;
czyn zabroniony popełniony bezpośrednio w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu podmiotu zbiorowego w wyniku niezachowania reguł ostrożności, nawet jeżeli nie ustalono sprawcy czynu.

W przypadku określonym w punkcie 2 powyżej, tj. w przypadku czynów zabronionych popełnionych przez wskazany krąg podmiotów (np. pracowników przedsiębiorstwa lub działających w jego imieniu prokurentów, a nawet kadrę menedżerską zatrudnioną na podstawie umów B2B), odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jest uwarunkowana dodatkowym czynnikiem – podmiot będzie odpowiedzialny tylko wówczas, jeśli osiągnął z czynu zabronionego popełnionego przez inną osobę korzyść majątkową. Korzyść ta może mieć charakter pośredni albo bezpośredni. Ustawa przewiduje również inne przesłanki odpowiedzialności, do których należą m.in. niezachowanie należytej staranności przy wyborze osoby lub w nadzorze nad jej działaniami.

Przedsiębiorca, który zostanie pociągnięty do odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie, będzie mógł bronić się, wskazując, iż jego organy oraz osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub w jego interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach oraz w nadzorze nad prowadzoną działalnością.

Projekt ustawy nie zawiera definicji należytej staranności, która wymagana jest do zwolnienia podmiotu zbiorowego z odpowiedzialności. Z uwagi na to zastosowanie znajdzie definicja przyjęta przez ustawodawcę w przepisie art. 355 § 2 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą należytą staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. Sąd orzekający w sprawie będzie porównywał sposób działania przedsiębiorcy do modelowego sposobu działania w danej sytuacji i w danych warunkach.

Najważniejszą zmianą, jaką przewiduje nowelizacja, jest odstąpienie od poprzednio obowiązującej zasady, w myśl której osoba fizyczna, która popełniła czyn zabroniony, musiała zostać skazana prawomocnym wyrokiem. Dopiero skazanie osoby winnej popełnienia przestępstwa otwierało możliwość dochodzenia odpowiedzialności podmiotu, który osiągnął korzyść z dokonanego czynu. Projekt ustawy zakłada natomiast, iż wyrok skazujący osoby fizycznej nie jest już konieczny do uznania odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Sąd orzekający w przedmiocie tej odpowiedzialności będzie zobowiązany do stwierdzenia, czy zachowanie osoby fizycznej wypełniło ustawowe przesłanki przestępstwa opisane w Kodeksie karnym lub przepisach karnych innych ustaw. Niewątpliwie ta zmiana będzie miała doniosłe znaczenie dla praktyki ścigania przestępstw gospodarczych, a w rezultacie ułatwi dochodzenie odpowiedzialności przedsiębiorców za popełnione przez inne osoby czyny zabronione.

Wielomilionowe kary dla nieodpowiedzialnych przedsiębiorców

Drugą niezwykle poważną zmianą, jaka szykuje się w związku z zapisami nowej ustawy, jest znaczące zwiększenie wymiaru kar grożących podmiotom zbiorowych. Co do zasady, dotychczasowa ustawa uzależniała wymiar kary od osiągniętego w roku obrotowym przychodu. Obecnie ten warunek zostanie zniesiony, co pozwoli na wymierzenie kary finansowej nawet względem przedsiębiorstw, które nie wykazują żadnych przychodów.

Projekt ustawy przewiduje kary pieniężne w wysokości od 30 000,00 zł do
30 000 000,00 zł, a także karę w postaci rozwiązania albo likwidacji podmiotu zbiorowego.

Rozwiązanie albo likwidacja podmiotu zbiorowego zgodnie z zapisami projektu ustawy mogą zostać zastosowane wówczas, jeśli podmiot zbiorowy (a zatem np. przedsiębiorstwo) w całości lub w części służył popełnieniu przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż pięć lat, a orzeczenie innej kary nie byłoby wystarczające dla osiągnięcia jej celów. Z zapisu ustawowego wynika zatem, iż wymierzenie tej kary będzie możliwe względem podmiotów, które zostały utworzone w celu popełnienia przestępstwa (np. utworzenie spółki wyłącznie w celu wykonywania działalności przestępczej czy utworzenie spółki w celu dokonania wyłudzeń podatkowych). W takim przypadku sąd orzeknie równocześnie o przeniesieniu własności składników majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa na rzecz Skarbu Państwa, chyba że podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu.

Ponadto, zgodnie z projektem ustawy sąd orzekający w sprawie będzie mógł zastosować względem podmiotu zbiorowego również inne środki, do których należą:

przepadek mienia lub korzyści majątkowych albo ich równowartości;
zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju;
zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;
zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości wsparcia finansowego środkami publicznymi, otrzymanego od chwili popełnienia czynu zabronionego do chwili wydania orzeczenia w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego;
podanie wyroku do publicznej wiadomości;
obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
nawiązka;
stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.

Czas na wprowadzenie odpowiednich regulacji

Celem nowelizacji jest zwiększenie wpływów prawa karnego na stosunki gospodarcze. Z uwagi na poważne zagrożenia, które wiążą się dla przedsiębiorców z naruszeniem zasad proponowanych w projekcie ustawy, celowe wydaje się jak najszybsze wprowadzenie w każdym przedsiębiorstwie regulacji, które pozwolą zminimalizować ryzyko związane z odpowiedzialnością przedsiębiorstwa. Każde przedsiębiorstwo powinno opracować stosowne regulaminy i wzorce postępowania w zakresie kontroli nadużyć i zapobieganiu ich popełnianiu. Niewątpliwie wewnętrzne regulacje winny przewidywać również sposób procedowania w przypadku zasygnalizowania nadużycia przez osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie, projekt ustawy zakłada bowiem szczególną odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, które zignorowały informacje o wykrytych nieprawidłowościach pochodzące od osób je sygnalizujących.

Polecamy:

JPK V7 - co zawiera nowa struktura jednolitego pliku kontrolnego?