Małżeńskie stosunki majątkowe a prowadzenie działalności gospodarczej

Wstępując w związek małżeński, między małżonkami powstaje ustrój wspólności majątkowej, obejmującej przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Mocą umowy sporządzonej w formie aktu notarialnego małżonkowie mogą rozszerzyć lub ograniczyć zakres wspólności, a nawet całkowicie ją wyłączyć w drodze umowa wprowadzającej rozdzielność majątkową. W artykule przedstawiamy, czy prowadząc działalność gospodarczą mają znaczenie małżeńskie stosunki majątkowe!

Wspólność małżeńska a odpowiedzialność za długi małżonka prowadzącego działalność gospodarczą

Małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności powinni udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu oraz o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać składnikami majątku wspólnego.

Oprócz majątku wspólnego każdy małżonek posiada swój własny majątek osobisty, w skład którego wchodzą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
11. Pozostałe składniki majątku małżonków pozostających w ustroju wspólności małżeńskiej, także te wykorzystywane w działalności są własnością obojga małżonków. 

Dokonując transakcji z osobą fizyczną, właściwym jest ustalenie czy przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku osobistego przedsiębiorcy czy w skład majątku wspólnego. Małżonkowie powinni współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym Jednak przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej małżonek ten zarządza samodzielnie. Swoboda dysponowania majątkiem doznaje ograniczeń wówczas gdy do ważności czynności podejmowanych przez jednego z małżonków wymagana jest zgoda drugiego z nich. 

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, że zgoda drugiego małżonka jest wymagana do dokonania:

1. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków; 
2. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Zgoda może zostać wyrażona przed dokonaniem czynności lub po jej dokonaniu. Powinna być wyrażona w formie, dla której zastrzeżona jest ważność czynności prawnej, której zgoda dotyczy. Przykładowo jeżeli przedmiotem umowy ma być sprzedaż nieruchomości, zarówno zgoda na jej dokonanie jak i sama czynność powinna mieć formę aktu notarialnego. 

Alternatywnym rozwiązaniem wobec uzyskania zgody, jest wskazanie małżonka jako strony transakcji. Wówczas z treści umowy wynika, że mąż i żona wspólnie dokonują określonej czynności, nie ma już konieczności uzyskiwania dodatkowych zgód, jednak pod umową obok podpisu przedsiębiorcy powinien znaleźć się podpis jego małżonka. 

Małżonek może sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka, z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanej w ramach działalności zarobkowej. Sprzeciw jest skuteczny wobec osoby trzeciej, jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej.

Jeżeli współmałżonek przedsiębiorcy wyrazi zgodę na dokonanie czynności, zakres odpowiedzialności z tytułu tej czynności rozszerza się na majątek wspólny małżonków. Wierzyciel może zaspokoić się nie tylko z majątku osobistego przedsiębiorcy, lecz także z majątku wspólnego. Nadal jednak odpowiedzialność ta nie obejmuje majątku osobistego małżonka przedsiębiorcy. W interesie podmiotów zawierających umowę z przedsiębiorcom jest uzyskanie zgody na zawarcie umowy, nawet wówczas gdy zgoda ta nie jest bezwzględnie wymagana przepisami prawa.

Z kolei brak zgody oznacza, że wierzyciel może się zaspokoić z majątku osobistego przedsiębiorcy, wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z przedmiotów majątkowych, wchodzących w skład przedsiębiorstwa oraz korzyści uzyskanych z praw własności przemysłowej, autorskich, pokrewnych i innych praw twórcy przysługujących dłużnikowi.

Jeżeli przedsiębiorcy zależy na dokonaniu transakcji, na którą małżonek nie wyraża on zgody albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, przedsiębiorca może zwrócić się do sądu o wydanie zezwolenia na dokonanie czynności bez zgody współmałżonka. Sąd, kierując się dobrem rodziny, podejmuje decyzję o udzieleniu zezwolenia na dokonanie czynności. 

Podstawą do ingerencji sadu w zakres zarządu majątkiem wspólnym jest również art. 40 KRO, według którego, z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Ważne powody mogą polegać na złym, nienależytym, sprzecznym z dobrem rodziny zarządzie majątkiem wspólnym, wynikającym zarówno z niedbalstwa, lekkomyślności, niedoświadczenia życiowego, jak i choroby, nałogów czy dłuższej nieobecności.

Ustrój wspólności małżeńskiej, w którym pozostaje przedsiębiorca ma bezpośredni wpływ na granice w obrębie których wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenia. Kontrahent osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą powinien dołożyć należytych starań aby ustalić małżeński ustrój majątkowy przedsiębiorcy oraz zweryfikować stan prawny przedmiotu transakcji. Niezbędne informacje powinny wynikać z CEIDG oraz w zakresie dotyczącym nieruchomości z rejestru ksiąg wieczystych. Dobrą praktyką jest wskazanie w treści umowy oświadczeń przedsiębiorcy dotyczących przedmiotu umowy, w których określa on czy może samodzielnie nim dysponować oraz czy przy dokonaniu czynności jest on zobowiązany do uzyskania zgody współmałżonka. 

Małżeńskie stosunki majątkowe a rozdzielność majątkowa przedsiębiorcy

Rozdzielność majątkowa może powstać także w drodze orzeczenia sądowego wprowadzającego przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej oraz z mocy prawa (gdy jeden z małżonków został ubezwłasnowolniony lub ogłoszono jego upadłość, a także w razie orzeczenia separacji). Małżonkowie, którzy przed lub w trakcie trwania małżeństwa zawarli umowę wprowadzającą rozdzielność majątkową, nie posiadają majątku wspólnego. Ich masy majątkowe są od siebie niezależne, zachowują wyłącznie dla siebie osiągane dochody, zawierają umowy, które nie mają wpływu na majątek drugiego z małżonków. Ze względu na brak odpowiedzialności za zobowiązania drugiego małżonka ustrój ten jest popularny wśród małżonków z których co najmniej jeden prowadzi działalność gospodarczą. Ma on zagwarantować bezpieczeństwo finansowe drugiego z nich. 

Ustanowienie rozdzielności majątkowej, potocznie określanej mianem intercyzy powoduje, że od dnia podpisania umowy każdy z małżonków dysponuje odrębną masą majątkową. We własnym imieniu zawiera zobowiązania i ponosi za nie odpowiedzialność. Po podpisaniu umowy każdy z małżonków samodzielnie i swobodnie pomnaża swój majątek oraz nim zarządza. Małżonek nie ma prawa ingerować w decyzje majątkowe drugiego z nich, nie może oczekiwać informacji o stanie majątku, ani zaciągniętych zobowiązaniach drugiego z nich. Takie ukształtowanie stosunków majątkowych powoduje, że wierzyciele mogą zaspokoić się jedynie z majątku osobistego przedsiębiorcy. Tożsamy zakres odpowiedzialności obejmuje zobowiązania publicznoprawne. Małżonek przedsiębiorcy nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, powstałe po dniu sporządzenia umowy majątkowej.  

Przedsiębiorcy najczęściej decydują się na podpisanie intercyzy w okolicznościach utraty stabilizacji finansowej, braku płynności czy utraty bieżącej wypłacalności. Idąc dalej, w obawie przed egzekucją, przenoszą swoje aktywa do majątku osobistego współmałżonka. Działania te mogą okazać się bezskuteczne, o ile wierzyciele wytoczą wobec przedsiębiorcy tzw. skargę pauliańską. Skutkiem tego powództwa jest uznanie danej czynności prawnej, zmniejszającej majątek przedsiębiorcy, za bezskuteczną wobec konkretnego wierzyciela. Co oznacza, że nadal może on zaspokoić swoje roszczenie z przedmiotu, którego ta czynność dotyczy.

Prowadzenie działalności gospodarczej a wspólne rozliczenie podatku dochodowego 

Pozostawanie w związku małżeńskim oraz obowiązujący w nim ustrój majątkowy może również determinować formę opodatkowania działalności gospodarczej. 

Prawo do wspólnego opodatkowania mają małżonkowie podlegający nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu pozostający w związku małżeńskim i we wspólności majątkowej:

1. przez cały rok podatkowy albo,
2. od dnia zawarcia związku małżeńskiego do ostatniego dnia roku podatkowego – w przypadku gdy związek małżeński został zawarty w trakcie roku podatkowego.

Małżonek prowadzący działalność gospodarczą nie może jednak rozliczać się wspólnie z drugim małżonkiem wówczas gdy swoje dochody rozlicza w formie podatku liniowego lub zgodnie z przepisami ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym (z wyjątkiem przepisów dotyczących przychodów z najmu/dzierżawy prowadzonych poza działalnością gospodarczą) – w zakresie osiągniętych w roku podatkowym przychodów, poniesionych kosztów uzyskania przychodów, zobowiązania lub uprawnienia do zwiększania lub pomniejszenia podstawy opodatkowania albo przychodów, zobowiązania lub uprawnienia do dokonywania innych doliczeń lub odliczeń. Małżonkowie, zmierzający rozliczać się wspólnie nie mogą podlegać opodatkowaniu na zasadach wynikających z ustawy o podatku tonażowym lub ustawy o aktywizacji przemysłu okrętowego i przemysłów komplementarnych. 

Przykład 1.

Pani Janina prowadzi działalność opodatkowaną podatkiem liniowym, w trakcie roku 2022 zawiesiła działalność gospodarczą. Zawieszenie działalności gospodarczej nie stanowi jej zamknięcia i nie powoduje zmian formy opodatkowania przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej. Pani Janina nie będzie mogła rozliczyć dochodów wspólnie z mężem. Fakt, iż małżonek zawiesił w trakcie roku podatkowego działalność gospodarczą opodatkowaną liniowo nie wpływa na możliwość złożenia wspólnego rozliczenia rocznego przez małżonków.

Również małżonkowie, którzy podpisali umowę majątkową wprowadzającą rozdzielność majątkową nie mogą rozliczać się wspólnie. 

Podstawa prawna

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 tj.).
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 tj.).
• Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1128 tj.).

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.