Kwestia odpowiedzialności małżonka za długi podatnika uregulowana została w Ordynacji podatkowej. Odpowiedzialność ta ma charakter rozbudowany i może dotyczyć zarówno bieżących zobowiązań podatnika, jak i zaległości podatkowych. Poniżej przedstawiamy analizę sytuacji, w których małżonek może odpowiadać za długi podatnika.
Odpowiedzialności małżonka za długi podatnika w postaci zobowiązań podatkowych
W świetle art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe osób pozostających w związku małżeńskim obejmuje cały majątek podatnika, a więc zarówno majątek odrębny, jak i wspólny (dorobkowy) podatnika i jego współmałżonka. Warto zauważyć, że w tym przypadku podmiotem odpowiedzialnym jest nadal podatnik, a nie jego małżonek. Istota tej odpowiedzialności polega bowiem na sięgnięciu do majątku wspólnego podatnika i jego małżonka. Nie jest traktowany on jako podatnik tylko z racji pozostawania w związku małżeńskim. Odpowiedzialność z majątku wspólnego małżonków stanowi jedynie element odpowiedzialności podatnika.
Wspomniana odpowiedzialność dotyczy małżeństwa, które pozostaje we wspólności majątkowej małżeńskiej. Należy jednak pamiętać, że wspólność majątkowa może być wyłączona lub ograniczona małżeńską umową majątkową (tzw. intercyzą), zniesiona orzeczeniem sądu, może też ustać w razie ubezwłasnowolnienia małżonka lub orzeczenia o separacji. Konsekwencją tego jest ograniczenie masy majątkowej, z której można dochodzić zaspokojenia roszczenia przez fiskus. W celu zabezpieczenia interesu majątkowego państwa Ordynacja podatkowa przewiduje, iż zniesienie, wyłączenie lub ustanie małżeńskiej wspólności majątkowej ma zastosowanie w stosunku do zobowiązań podatkowych powstałych po dacie zawarcia intercyzy lub orzeczenia sądu.
Odnośnie egzekucji z majątku wspólnego trzeba wskazać, że organy podatkowe mogą dochodzić zaspokojenia roszczeń z tego majątku bez potrzeby wydawania decyzji podatkowej na drugiego małżonka. Ponadto dochodzenie zaspokojenia z majątku wspólnego nie jest w żaden sposób ograniczone.
Przykład 1.
Podatnicy pozostający we wspólności majątkowej małżeńskiej rozliczyli odrębnie zobowiązanie z tytułu podatku dochodowego. Z uwagi na stwierdzone nieprawidłowości w stosunku do zobowiązania męża organ podatkowy wszczął wobec niego postępowanie podatkowe. Z obawy na możliwość wydania niekorzystnej decyzji podatkowej małżonkowie zawarli umowę intercyzy. Z uwagi jednak na fakt, iż zobowiązanie podatkowe powstało przed dniem ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, organ podatkowy będzie mógł dochodzić zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków.
Odpowiedzialność za zaległości podatkowe
Małżonek oprócz odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe może również ponosić odpowiedzialność za zaległości podatkowe podatnika na zasadach odpowiedzialności osób trzecich. Podkreślenia wymaga, że ta forma odpowiedzialności dotyczy zaległości podatkowych, a więc zobowiązań podatnika, w których upłynął termin płatności podatku. W tym wypadku mamy zatem do czynienia z bezpośrednią i osobistą odpowiedzialnością małżonka, który może odpowiadać za cudzy dług swoim majątkiem odrębnym. Podstawą odpowiedzialności osoby trzeciej jest decyzja organu podatkowego.
Odpowiedzialność małżonka na zasadach przewidzianych dla osoby trzeciej może przybrać postać odpowiedzialności rozwiedzionego małżonka lub odpowiedzialności małżonka współdziałającego w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka
Rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada za jego zaległości podatkowe jako osoba trzecia. Osoba taka odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednak tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.
Odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka podatnika jest odpowiedzialnością osobistą obejmującą nie tylko udział małżonka w majątku wspólnym, lecz także jego majątek osobisty. Jak już wskazano, jest ona ograniczona limitem wysokości udziału przypadającego w majątku wspólnym. Z brzmienia przepisu wynika, że rozwiedziony małżonek odpowiada za zaległości podatkowe podatnika tylko wówczas, gdy w czasie trwania małżeństwa istniała między nimi wspólność majątkowa małżeńska.
Przykład 2.
Małżonkowie rozwiedli się w 2017 r. Organ podatkowy prowadzi egzekucję ze zobowiązań męża powstałych w 2016 r. Fiskusowi udało się zaspokoić tylko część kwoty zaległości, w związku z czym organ wydał decyzję o odpowiedzialności żony. Zakres jej odpowiedzialności jest limitowany kwotowo, tj. do wysokości równowartości udziału w majątku wspólnym, ale obejmuje jej cały majątek, a więc majątek nabyty już po orzeczeniu rozwodu, majątek odrębny z czasu trwania małżeństwa, a także majątek, jaki przypadł po rozwodowym podziale majątku wspólnego.
Odpowiedzialność małżonka jako członka rodziny podatnika
W świetle przepisów ustawy członek rodziny współdziałający z podatnikiem w prowadzeniu działalności gospodarczej odpowiada solidarnie z nim całym swoim majątkiem za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając z tego korzyści.
Powyższą regulację stosuje się również odpowiednio do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd oraz pozostających w separacji. Małżonek pozostający z podatnikiem w wymienionych wyżej stosunkach majątkowych i małżeńskich jest więc traktowany, na potrzeby odpowiedzialności podatkowej, jak członek rodziny podatnika.
Należy podkreślić, iż również w tym przypadku odpowiedzialność małżonka jest ograniczona do wysokości korzyści uzyskanych ze współdziałania w prowadzonej działalności gospodarczej.
Przykład 3.
Małżonkowie z uwagi na prowadzoną przez męża działalność gospodarczą zawarli umowę intercyzy. Mąż w ramach działalności zatrudnił żonę na stanowisko kierownika działu marketingu. W toku prowadzonej działalności gospodarczej popadł on w zaległości podatkowe, których nie udało się w całości zaspokoić z jego majątku. W związku z tym organ wydał decyzję o odpowiedzialności żony. Zakres jej odpowiedzialności jest limitowany kwotowo, tj. do wysokości osiągniętych korzyści z tytułu współdziałania w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.
