Odpowiedzialność materialna pracownika a działanie w granicach dopuszczalnego ryzyka

W przypadku wyrządzenia szkody pracodawcy pracownik ponosi wobec niego odpowiedzialność materialną (odszkodowawczą). Jednak nie każdy uszczerbek w majątku pracodawcy związany z działaniem pracownika taką odpowiedzialność rodzi – jest ona wyłączona w szczególności wówczas, gdy pracownik wykonuje swoje obowiązki starannie i nie przekracza granic dopuszczalnego ryzyka. Zagadnienie ograniczenia odpowiedzialności materialnej pracownika jest często poruszane w orzecznictwie sądowym. Poniżej przytoczono i rozwinięto istotne tezy z tego zakresu, odnoszące się do kwestii rozłożenia ciężaru ryzyka związanego z funkcjonowaniem pracodawcy na pracodawcę i pracownika, wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 roku (II PK 228/18). Przeczytaj artykuł i dowiedz się jak wygląda odpowiedzialność materialna pracownika.

Odpowiedzialność materialna pracownika względem pracodawcy

Przepisy Kodeksu pracy (kp) statuują materialną odpowiedzialność pracownika za szkody wyrządzone w mieniu pracodawcy wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Przesłankami tej odpowiedzialności są:

• bezprawność zachowania;
• wina pracownika;
• szkoda pracodawcy oraz
• normalny (tj. typowy, stanowiący potwierdzoną doświadczeniem życiowym prawidłowość) związek przyczynowy między szkodą i zachowaniem jej sprawcy.

Rodzaj winy pracownika wpływa na rozmiary odpowiedzialności odszkodowawczej: od pełnej odpowiedzialności obejmującej rzeczywiste straty i utracone przez pracodawcę korzyści w przypadku winy umyślnej (art. 122 kp), do odpowiedzialności ograniczonej tylko do rzeczywistych strat pracodawcy i nieprzekraczającej 3-miesięcznego wynagrodzenia za pracę pracownika, w razie przypisania sprawcy szkody winy nieumyślnej (art. 115 i art. 119 kp). Ciężar wykazania wszystkich tych przesłanek spoczywa na pracodawcy (art. 116 kp).

Wspomniane zasady mają zastosowanie, gdy szkoda jest następstwem działania lub zaniechania pracownika w ramach obowiązków wynikających z łączącego strony stosunku pracy. Ponadto, z samego faktu powstania szkody, gdy nie wchodzi w grę szczególna odpowiedzialność za mienie powierzone (patrz art. 124 i nast. kp), nie można jednak domniemywać winy pracownika, jak również niedopełnienia przez niego swoich obowiązków. Obarczanie pracownika odpowiedzialnością materialną nie może być też próbą przerzucenia na niego ryzyka związanego z działalnością pracodawcy.

Ryzyko pracodawcy

Jak stanowi art. 117 § 2 kp, pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka.

Analizując treść i znaczenie tego przepisu, należy najpierw zauważyć, że zgodnie z definicją wyrażoną w art. 22 § 1 kp pracownik jest zobowiązany do wykonywania pracy, pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Dwustronnie zobowiązujący i wzajemny charakter stosunku pracy w istotny sposób modyfikuje zasada ryzyka ponoszonego przez pracodawcę, do której odwołuje się art. 117 § 2 kp. Oznacza to, że pracodawca ponosi w szczególności:

• ryzyko osobowe – związane z ujemnymi konsekwencjami niewłaściwego doboru pracowników oraz niezawinionych błędów popełnianych przez pracownika;
• ryzyko gospodarcze – występujące na wielu płaszczyznach funkcjonowania pracodawcy: socjalnej, technicznej, ekonomicznej.

Ryzyko sprowadza się do niepewności co do uzyskania oczekiwanych korzyści (efektów prowadzonej przez pracodawcę działalności), a także do prawdopodobieństwa obciążenia pracodawcy skutkami niepożądanych zdarzeń, w tym szkód majątkowych.

Dopuszczalne ryzyko i zasada starannego działania

Wobec powyższego należy zauważyć, że wybór rodzaju stosunku prawnego, na którego podstawie jest świadczona praca, zależy od woli stron. Jednak z dokonaniem wyboru podstawy zatrudnienia wiąże się konieczność przyjęcia pewnego modelu, a co za tym idzie – konstytutywnych cech, jakie charakteryzują każdą z form zatrudnienia. Konstytutywne cechy stosunku pracy odróżniające go od innych stosunków prawnych to: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatny jego charakter. Wymóg osobistego świadczenia pracy jest zatem uznawany za jeden z konstytutywnych elementów stosunku pracy. Ma istotne znaczenie przy charakterystyce strony podmiotowej, przemawia bowiem na rzecz ścisłego powiązania stosunku pracy z konkretną osobą i jej osobistymi przymiotami, na przykład kwalifikacjami, sumiennością, starannością, osiągnięciem odpowiedniego wieku itp. Dalej cecha osobistości świadczenia pracy uzasadnia twierdzenie, że stosunek pracy opiera się na zasadzie szczególnego zaufania między stronami. Teza ta determinuje niejako normatywny obowiązek pracownika do sumiennego i starannego wykonywania pracy, co z kolei prowadzi do wniosku, że umowa o pracę jest umową starannego działania. Pracownik zobowiązuje się bowiem do starannego wykonywania swoich obowiązków, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu. Dopiero z tej perspektywy można przyjąć założenie, że pracownik ponosi odpowiedzialność za skutki będące następstwem jego zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Niedopuszczalne jest zatem przenoszenie na pracownika ciężaru odpowiedzialności za niezrealizowane zadania czy też nieuzyskane przez pracodawcę korzyści lub za poniesione straty, jeżeli pracownik dochował należytej staranności.

Co się tyczy samego pojęcia dopuszczalnego ryzyka, należy wskazać, że ocena prawidłowości działania obarczonego elementem ryzyka powinna opierać się na okolicznościach z dnia jego podjęcia. Kryterium tej oceny jest należyta staranność oraz sumienność. Zasadniczo, celem działania pracownika powinno być przysporzenie korzyści pracodawcy. Jak bowiem stanowi art. 100 § 1 i 2 pkt 4 kp, pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę, a w szczególności dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Działanie pracownika powinno być zgodne ze stanem wiedzy i doświadczeniem życiowym. Nie należy też pominąć skorzystania z opinii fachowców (ekspertów) z danej dziedziny, gdy zachodzi taka potrzeba.

Przykłady z orzecznictwa

W celu zilustrowania stosowania zasady działania w granicach dopuszczalnego ryzyka, poniżej przedstawiono trzy przypadki (stany faktyczne), w odniesieniu do których sądy uznały, że zasada ta znalazła zastosowanie.

„Pracownik dokonujący w imieniu pracodawcy czynności prawa pracy, pozostających w normalnym związku z jego działalnością, nie powinien ponosić ryzyka podejmowania takich decyzji (art. 117 § 2 kp), chyba że były one oczywiście sprzeczne z przepisami prawa” [wyrok Sądu Najwyższego z 15 marca 2007 roku, I PK 252/06].

„Pozwany działał w ramach ryzyka gospodarczego na rynku kapitałowym. Decyzja o podjęciu przez niego działania o niepewnym skutku (zakup obligacji) była podyktowana chęcią przysporzenia pracodawcy korzyści. Powód nie zakwestionował, że występowała obiektywna opłacalność ryzyka związanego z działaniem pozwanego, czyli oczekiwanie uzyskania korzyści było uzasadnione w świetle aktualnego stanu wiedzy i doświadczenia w tej dziedzinie działalności. Ponadto strona powodowa nie wykazała, że pozwany podjął działania z naruszeniem zasad ostrożnego postępowania oraz niezgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Powyższe okoliczności wskazują, że podjęte przez pozwanego działania mieściły się w granicach dopuszczalnego ryzyka w rozumieniu art. 117 § 2 kp” [wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 8 marca 2007 r., III APa 2/07].

„Odnosząc się do roszczenia o zapłatę kwoty 5335 zł tytułem niezwróconej powodowi kwoty za benzynę, podnieść trzeba, iż w ocenie Sądu nie było najmniejszej wątpliwości, iż pozwany zatankował paliwo na stacji benzynowej w Hiszpanii. Zatem nie może być tu mowy o szkodzie powoda w takiej wysokości. Można by co najwyżej rozważać szkodę powoda w zakresie niemożności odliczenia podatku i kosztów przelewu. […] W ocenie Sądu powód nie wykazał, aby pozwanemu można było przypisać jakąkolwiek winę nawet nieumyślną. […] przyczyną zatankowania paliwa na przedmiotowej stacji było nieporozumienie się pozwanego z pracownikiem stacji, spowodowane słabą znajomością języka obcego przez pozwanego. Zdaniem Sądu pozwany dołożył należytej staranności podczas tankowania paliwa. Nie będąc pewny czy będzie mógł zapłacić kartą […], przed tankowaniem chciał uzyskać informację na ten temat. Takie zdarzenie mieści się w granicach ryzyka gospodarczego pracodawcy, a pracownik nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Powód zatrudniając pracowników niewładających biegle językiem angielskim ani też językami krajów, do których odbywają podróże, musi się liczyć z takimi sytuacjami” [wyrok Sądu Rejonowego w Grudziądzu z dnia 24 października 2018 r., IV P 189/15].

Zasada wyłączenia odpowiedzialności materialnej pracownika w przypadku działania w granicach dopuszczalnego ryzyka eliminuje „efekt mrożący” (unikania aktywności), który z pewnością występowałby wśród pracowników, gdyby musieli się liczyć z zagrożeniem poniesienia wspomnianej odpowiedzialności w przypadku każdej rozbieżności osiąganych przez nich rezultatów z rezultatami zamierzonymi (oczekiwanymi przez pracodawcę).