Pracownicy otrzymujący odprawę w związku z rozwiązaniem stosunku pracy mogą mieć wątpliwości, czy tego rodzaju świadczenie otrzymywane od pracodawcy należy opodatkować podatkiem dochodowym PIT. Pojawiające się rozbieżności związane są z tym, że ustawa PIT przewiduje zwolnienie od podatku dla otrzymanych przez podatnika odszkodowań. Czy zatem odprawa pracownicza mieści się w kategorii czynności zwolnionych od podatku?
Odprawa pracownicza jako przychód ze stosunku pracy
W pierwszej kolejności zwróćmy uwagę, że zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy PIT za przychody ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej oraz spółdzielczego stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody,ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.
Użyty powyżej zwrot „w szczególności” oznacza, że wymienione kategorie przychodów zostały wskazane jedynie przykładowo. Przychodem ze stosunku pracy i stosunków pokrewnych są więc wszelkiego rodzaju wypłaty i świadczenia skutkujące u podatnika powstaniem przysporzenia majątkowego mające swoje źródło w łączącym pracownika z pracodawcą stosunku pracy lub stosunku pokrewnym.
Część z tych przychodów może kwalifikować się do zwolnienia określonego w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy PIT.
Przepis ten wskazuje, że wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw oraz otrzymane odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z postanowień układów zbiorowych pracy, innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów lub statutów, o których mowa w art. 9 § 1 Kodeksu pracy z wyjątkiem m.in.:
określonych w prawie pracy odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
odpraw pieniężnych wypłacanych na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.
W rezultacie już na tym etapie możemy wskazać, że jeżeli pracownik otrzymuje odprawę wypłaconą na podstawie Ustawy z dnia 13 marca 2003 roku o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, to tego rodzaju świadczenie nie korzysta z opisanego zwolnienia i musi zostać opodatkowane podatkiem PIT.
Odprawa pracownicza wypłacana w ramach programu dobrowolnych odejść
Swego rodzaju alternatywą dla postanowień ww. ustawy są tzw. programy dobrowolnych odejść (PDO).
W ramach świadczeń otrzymywanych z takiego programu wyłączna inicjatywa, jeśli chodzi o rozwiązanie stosunku pracy, należy do pracownika. Pracodawca nie ma możliwości zmuszenia pracownika do rezygnacji ze stosunku pracy. Taka decyzja jest podejmowana wyłącznie przez pracownika.
W tym miejscu pojawia się zatem pytanie o możliwość skorzystania z art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy PIT do odprawy pracowniczej otrzymywanej w ramach przystąpienia do PDO.
Przede wszystkim wskazać należy, że wspomniany art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy PIT odnosi się do świadczeń odszkodowawczych, których celem jest naprawienie wyrządzonej szkody. Natomiast sama szkoda powstaje na skutek działań niedozwolonych.
W rezultacie funkcję odszkodowawczą pełnią wyłącznie te świadczenia, których celem jest zrekompensowanie pracownikowi skutków zdarzeń, które noszą cechy czynu niedozwolonego lub zawinionego przez pracodawcę.
W świetle powyższego trudno uznać, aby odprawa pracownicza wypłacana w ramach PDO mogła być utożsamiana z odszkodowaniem. Trzeba bowiem wskazać, że pracownik do takiego programu przystępuje dobrowolnie i z własnej inicjatywy. W związku z tym trudno uznać, że po stronie pracownika powstaje szkoda na skutek czynów niedozwolonych, która jest rekompensowana odszkodowaniem.
Na skutek przystąpienia do PDO i rozwiązania stosunku pracy po stronie pracownika nie pojawia się szkoda majątkowa. Taki pracownik nie traci bowiem możliwości dalszego zarobkowania w przyszłości.
Jak możemy przeczytać w wyroku NSA z 8 października 2020 roku (II FSK 1427/18), odprawa pracownicza nie może zostać uznana za odszkodowanie za bezprawne działanie pracodawcy polegające na rozwiązaniu stosunku pracy, prawo nie zabrania bowiem pracodawcy restrukturyzacji zatrudnienia, nawet jeżeli wiąże się ono ze zwolnieniem znacznej części pracowników.
Rozwiązanie stosunku pracy jest wynikiem porozumienia między pracodawcą a pracownikiem, a częścią tego porozumienia jest konieczność wypłacenia odprawy. Program dobrowolnych odejść jest wynikiem uzgodnień między pracodawcą a pracownikami reprezentowanymi przez organizacje związków zawodowych.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że zastosowanie zwolnienia z art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy PIT wymaga łącznego spełnienia następujących warunków:
otrzymane świadczenie jest odszkodowaniem lub zadośćuczynieniem;
trzymanie odszkodowania jest następstwem zdarzeń, które noszą cechy czynu niedozwolonego lub zawinionego przez pracodawcę;
do otrzymanego odszkodowania lub zadośćuczynienia nie mają zastosowania wyłączenia, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. a–g ustawy PIT.
Przenosząc zatem powyższe na grunt przedstawionego przez nas problemu, wskazać należy, że ani odprawa pracownicza wypłacana w oparciu na zapisach ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, ani też na skutek przystąpienia pracownika do programu dobrowolnych odejść, nie korzysta ze zwolnienia od podatku określonego w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy PIT.
W obu przypadkach pracownik jest zobowiązany do tego aby odprawa pracownicza była uznana jako przychodu ze stosunku pracy, który podlega opodatkowaniu na zasadach ogólnych PIT.
