Spory zbiorowe pracy - kiedy powstają i jak je rozwiązywać?

Funkcjonowanie skutecznego systemu rozwiązywania sytuacji konfliktowych będących następstwem sprzeczności interesów różnych grup, w tym pracodawców i pracowników, jest niezbędne dla stabilności i trwałości demokracji rynkowej. System ten jest ugruntowany w obowiązujących przepisach prawa, w szczególności w Ustawie z dnia 23 maja 1991 roku o rozwiązywaniu sporów zbiorowych – dalej: ustawa. W artykule omawiamy kiedy powstają spory zbiorowe pracy i co jest ich powodem.

Czym różni się spór zbiorowy od indywidualnego w sprawach ze stosunku pracy?

Na gruncie art. 1 ustawy spór zbiorowy należy zdefiniować jako konflikt grupy pracowników z pracodawcą lub pracodawcami, dotyczący:

• warunków pracy,
• płac lub
• świadczeń socjalnych oraz
• praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych.

Natomiast spór indywidualny to różnica stanowisk konkretnego pracownika i jego pracodawcy, dotycząca uprawnień lub obowiązków obu tych stron stosunku pracy. W razie braku polubownego załatwienia takiego sporu – przez same strony lub z udziałem komisji pojednawczej (którą pracodawca może utworzyć w swoim zakładzie) – może być on rozstrzygnięty w wyniku orzeczenia sądu pracy (patrz art. 242–265 Kodeksu pracy).

Z uwagi na to, że rozstrzyganie indywidualnych sporów ze stosunku pracy unormowano przepisami Kodeksu pracy (a w wymiarze proceduralnym – przepisami Kodeksu postępowania cywilnego), w art. 4 ust. 1 ustawy – w celu zapobieżenia dublowaniu się postępowań przewidzianych prawem – ustalono, że nie jest dopuszczalne prowadzenie sporu zbiorowego w celu poparcia indywidualnych żądań pracowniczych (czyli w materii objętej sporem indywidualnym), jeżeli ich rozstrzygnięcie jest możliwe w postępowaniu przed organem rozstrzygającym spory o roszczenia pracowników.

Przykład 1.

Pracownikowi wypowiedziano umowę o pracę. Zgodnie z art. 44 Kodeksu pracy może on wnieść odwołanie od tego wypowiedzenia do sądu pracy. W związku z tym zarzuty dotyczące ewentualnej wadliwości dokonanego wypowiedzenia nie mogą być przedmiotem sporu zbiorowego – jest to spór o charakterze indywidualnym.

Strony sporu zbiorowego

Stronami sporu zbiorowego jest grupa pracowników i pracodawca, ewentualnie grupa pracodawców. Prawa i interesy zbiorowe pracowników są reprezentowane przez związki zawodowe, a prawa i interesy pracodawców mogą być reprezentowane przez nich samych lub przez właściwe organizacje pracodawców (art. 2 ustawy).

W zakładzie pracy, w którym działa więcej niż jedna organizacja związkowa, każda z nich może reprezentować w sporze zbiorowym interesy stanowiące przedmiot tego sporu. Jeżeli działające w zakładzie pracy organizacje związkowe tak postanowią, w sporze zbiorowym występuje wspólna reprezentacja związkowa. W imieniu pracowników zakładu pracy, w którym nie działa związek zawodowy, spór zbiorowy może prowadzić organizacja związkowa, do której pracownicy zwrócili się o reprezentowanie ich interesów zbiorowych (art. 3 ustawy).

Etapy sporu zbiorowego 

Ustawa w przepisach art. 8–25 określa kolejne etapy sporu zbiorowego:

• rokowania – pracodawca powinien niezwłocznie podjąć je w celu zakończenia sporu w drodze porozumienia; jednocześnie na pracodawcy spoczywa obowiązek powiadomienia o powstaniu sporu właściwego okręgowego inspektora pracy; jeżeli rokowania nie doprowadziły do podpisania porozumienia, a związek zawodowy podtrzymuje zgłoszone żądania (wszystkie lub ich część), zostaje sporządzony protokół rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron;
• mediacja – przeprowadza się ją po fiasku rokowań; polega ona na prowadzeniu negocjacji z udziałem mediatora wybieranego wspólnie przez strony; w razie braku porozumienia się przez strony w ciągu 5 dni w sprawie wyboru mediatora jest on wskazywany, na wniosek jednej ze stron, przez ministra właściwego do spraw pracy z listy mediatorów; postępowanie mediacyjne kończy się podpisaniem przez strony porozumienia, a w razie nieosiągnięcia porozumienia – sporządzeniem protokołu rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron; nieosiągnięcie porozumienia rozwiązującego spór zbiorowy w postępowaniu mediacyjnym uprawnia do podjęcia akcji strajkowej;
• strajk – jest najbardziej dolegliwym dla pracodawcy środkiem prowadzenia sporu zbiorowego i polega na zbiorowym powstrzymaniu się pracowników od wykonywania pracy w celu rozwiązania sporu; jest to środek ostateczny i nie może być ogłoszony bez uprzedniego wyczerpania możliwości rozwiązania sporu na etapach rokowań oraz mediacji; udział w strajku jest dobrowolny; można go ogłosić po przeprowadzeniu głosowania, jeżeli większość pracowników była za, a w głosowaniu wzięło udział co najmniej 50% pracowników; niedopuszczalne jest zaprzestanie pracy w wyniku akcji strajkowych na stanowiskach pracy, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy zagraża życiu i zdrowiu ludzkiemu lub bezpieczeństwu państwa; niedopuszczalne jest też organizowanie strajku w niektórych instytucjach jak np. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Policja, Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej, Krajowa Administracja Skarbowa; prawo do strajku nie przysługuje również pracownikom zatrudnionym w organach władzy państwowej, administracji rządowej i samorządowej, sądach oraz prokuraturze;
• arbitraż – jest postępowaniem alternatywnym wobec strajku i ma charakter dobrowolny: związek zawodowy prowadzący spór zbiorowy może, nie korzystając z prawa do strajku, podjąć próbę rozwiązania sporu przez poddanie go rozstrzygnięciu arbitrażu społecznego; spór rozpoznaje kolegium arbitrażu społecznego przy właściwym sądzie wojewódzkim, a jeżeli mamy do czynienia ze sporem wielozakładowym, rozpoznaje go Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym; na posiedzeniu kolegium strony przedstawiają swoje stanowiska – w przypadku zawarcia porozumienia jego treść powinna zostać umieszczona w protokole posiedzenia i potwierdzona podpisami stron; jeżeli nie doszło do porozumienia pomiędzy stronami, kolegium odbywa naradę, po której wydaje orzeczenie.

Spory zbiorowe pracy - dane statystyczne

Sytuację w zakresie sporów zbiorowych w całej Polsce obrazują dane statystyczne dotyczące 2022 roku, przedstawione w opublikowanym w 2024 roku informatorze Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej „Rozwiązywanie sporów zbiorowych”. Poniżej przytoczono niektóre z tych danych.

W 2022 roku najwięcej sporów zbiorowych toczyło się u pracodawców prowadzących działalność w zakresie przetwórstwa przemysłowego (19%), wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (17%) oraz opieki zdrowotnej i pomocy społecznej (13%).

Zdecydowana większość żądań objętych sporem zbiorowym w 2022 roku dotyczyła spraw płacowych (75,6%); niemal 6-krotnie mniej wysunięto żądań w przedmiocie warunków pracy (12,8%). Spory, w których zgłoszono żądania płacowe i/lub dotyczące warunków pracy, łącznie stanowiły 88,4% sporów zbiorowych. Jeżeli chodzi o rozkład proporcji zgłaszanych żądań według ich przedmiotu, w 2022 roku dość istotnie wzrósł poziom wysuwanych wobec pracodawców żądań z zakresu płac: w 2021 roku żądania płacowe stanowiły 52,8% wszystkich żądań, a w 2022 roku – 75,6%. W przedmiocie warunków pracy w 2022 roku nastąpił spadek tego typu postulatów – z 25,5% w 2021 roku do poziomu 12,8%. Znacznie mniej żądań zgłoszono także w obszarze praw i wolności związkowych – w 2021 roku był to poziom 16,3%, podczas gdy w 2022 roku jedynie 4,5% żądań dotyczyło praw i wolności związkowych.

W 2022 roku ze wskazania ministra właściwego do spraw pracy zostały przeprowadzone i zakończone 82 mediacje, z których porozumieniem stron zakończyły się 42 mediacje, protokół rozbieżności podpisano w przypadku 36 mediacji; 4 mediacje zakończyły się osiągnięciem porozumienia częściowego, czyli zostało podpisane zarówno porozumienie, jak i sporządzono protokół rozbieżności. Przyjmując jako kryterium podział administracyjny kraju, w 2022 roku najwięcej mediacji odnotowano w województwie śląskim, następnie w mazowieckim, a potem w dolnośląskim.

W 2022 roku, podobnie jak w 2021 roku, najwięcej sporów zbiorowych odnotowano w grupie przedsiębiorstw funkcjonujących w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – 39,02%, drugie miejsce należy do samorządu terytorialnego jako pracodawcy – 23,17%, na miejscu trzecim mamy przedsiębiorstwo państwowe (17,07%).

Spory zbiorowe pracy - podsumowanie

Podsumowując, spory zbiorowe pracy powstają wówczas, gdy z różnych powodów dialog społeczny nie przebiega sprawnie i efektywnie. Nie zawsze można ich uniknąć, szczególnie jeśli zachodzi daleko idąca sprzeczność interesów stron. W takich przypadkach respektowanie przez reprezentację pracowników oraz pracodawców określonych ustawowo zasad prowadzenia sporów sprzyja ograniczeniu negatywnych następstw powstałej sytuacji konfliktowej.