Uznanie samozatrudnienia za stosunek pracy - roszczenia pracownika

Zawarcie umowy o pracę wiąże się z wieloma różnymi uprawnieniami pracowniczymi. W rzeczywistości zatrudniane osoby wykonują jednak swoje czynności na podstawie umów cywilnoprawnych (zlecenie lub dzieło) albo samozatrudnienia (kontraktu B2B). Jakie są skutki niesie za sobą uznanie samozatrudnienia za stosunek pracy? Jakie roszczenia przysługują wówczas pracownikowi?

Czym jest samozatrudnienie?

Samozatrudnienie jest innym określeniem prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Dana osoba staje się wówczas przedsiębiorcą, na którym ciążą liczne obowiązki administracyjno-prawne. Coraz większa liczba osób pracujących w Polsce decyduje się na otwarcie własnego biznesu, nawet gdy w rzeczywistości pracuje dla kogoś innego. Przyczyną tego stanu rzeczy są lepsze warunki płacowe. Samozatrudniony może liczyć bowiem na większe wynagrodzenie niż przy wykonywaniu tych samych czynności w ramach umowy o pracę.

Pozostawanie w relacji biznesowej z samozatrudnionym jest dla potencjalnego pracodawcy bardzo opłacalne. Po pierwsze nie musi on odprowadzać składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za zatrudnioną osobę (robi to we własnym zakresie samozatrudniony). Po drugie nie jest związany regulacjami Kodeksu pracy, które w wielu kwestiach przyznają pracownikom szereg uprawnień związanych m.in. z rodzicielstwem, płatnymi urlopami czy zabezpieczeniem przed bezprawnym zwolnieniem. Po trzecie w przypadku chęci zmiany zatrudnionego w ramach kontraktu B2B można z łatwością rozwiązać istniejącą umowę, często bez konieczności płacenia dodatkowego wynagrodzenia z tego tytułu.

Samozatrudnienie jest niestety dużo gorsze dla pracującej osoby. Pomimo większego wynagrodzenia traci ona szereg praw oferowanych przez Kodeks pracy. Istnieje jednak możliwość zmiany takiej sytuacji, zwłaszcza gdy dana relacja biznesowa zostanie uznana przez sąd za stosunek pracy, a nie kontrakt B2B.

Czym jest stosunek pracy?

Stosunek pracy powstaje każdorazowo w przypadku zawarcia jakiejkolwiek umowy o pracę. Jeśli zatrudniony związany jest inną umową (np. zleceniem, umową o dzieło, kontraktem B2B), to teoretycznie o pojawieniu się stosunku pracy nie może być mowy. W tej sytuacji pracodawca nie jest związany obowiązkami wynikającymi wprost z prawa pracy.

Nazwa umowy, którą zawarł pracujący, nie jest jednak jedynym wyznacznikiem tego, czy w danej sytuacji mamy do czynienia ze stosunkiem pracy. Tak naprawdę ma ona bardzo marginalne znaczenie. W przypadku wątpliwości każdorazowo bada się treść danej umowy oraz to, w jaki sposób były ukształtowane relacje zawodowe pomiędzy jej stronami. W rzeczywistości możliwe jest więc, że istniejący kontrakt B2B będzie uznawany za stosunek pracy, a nie samozatrudnienie. W tym przypadku osoba, która wykonuje swoje obowiązki, ma pełne prawo domagać się uznawania jej za pracownika w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy. Co za tym idzie, może również korzystać z praw gwarantowanych tą ustawą, także w odniesieniu do okresu, w którym już wykonała swoją pracę.

Jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 28 kwietnia 2020 r. (sygn. akt III AUa 6/20), o tym, czy strony prawidłowo układają i realizują stosunek pracy stanowiący tytuł ubezpieczeń społecznych, nie decyduje formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki, podpisanie listy obecności czy wystawienie następnie świadectwa pracy, ale faktyczna realizacja umowy, zgodnie z jej treścią i w warunkach charakterystycznych dla tego stosunku prawnego. Należy zauważyć, że również w przypadku umowy o pracę podstawę jej zawarcia stanowi uzasadniona potrzeba ekonomiczna. To potrzeba gospodarcza pracodawcy determinuje bowiem zatrudnienie pracowników.

Uznanie samozatrudnienia za stosunek pracy

Uznanie stosunku cywilnoprawnego za stosunek pracy w przypadku samozatrudnienia jest prawnie dopuszczalne. W tym celu osoba wykonująca obowiązki w ramach kontraktu B2B musi wnieść do właściwego sądu powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy. Pozew powinien być złożony do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę pracodawcy (ewentualnie tam, gdzie praca była, jest lub miała być wykonywana).

W razie uznania przez sąd, że w danym przypadku istniał stosunek pracy, a nie inny stosunek cywilnoprawny, zatrudniony zyskuje szereg uprawnień gwarantowanych przepisami Kodeksu pracy. Dotyczy to także sytuacji, w której taka osoba nie wykonuje już swoich obowiązków względem oznaczonego pracodawcy.

Skutki uznania samozatrudnienia za stosunek pracy

Jeśli dojdzie już do ustalenia faktycznego istnienia stosunku pracy, zatrudniający musi w pierwszej kolejności opłacić wszystkie zaległe składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za daną osobę. Zaznaczmy, że obecnie okres przedawnienia płatności takich składek wynosi 5 lat i liczony jest od dnia ich wymagalności.

Pracodawca nie opłaca jednak składek do ZUS i NFZ w pełnej ich wysokości, część z nich jest bowiem finansowana przez samego pracownika (potrącana z wypłacanej mu pensji). W rzeczywistości pracodawca ma więc roszczenie zwrotne do pracownika o zapłatę części wartości takich składek.

Obowiązek składkowy aktualizuje się od daty zawarcia umowy, która została oceniona przez sąd jako podstawa nawiązania stosunku pracy. Od tego momentu pracownikowi przysługują także wszelkie uprawnienia gwarantowane prawem pracy.

Roszczenia pracownika w przypadku uznania istnienia stosunku pracy

Pracownik, któremu zostało potwierdzone, że wykonywał swoje obowiązki w ramach stosunku pracy, ma prawo żądać:

• udzielenia mu pełnopłatnego urlopu wypoczynkowego, a także innych urlopów, jeśli miał możliwość z nich uprzednio korzystać (np. urlop zdrowotny, urlop okolicznościowy, opieka na dziecko, urlopy związane z rodzicielstwem) – w przypadku, gdy nie będzie to możliwe, zatrudnionemu przysługuje roszczenie o zapłatę ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop;
• wypłaty wynagrodzenia za nadgodziny, wyrównania zaległego wynagrodzenia, jeśli otrzymywana pensja nie odpowiadała minimalnej stawce wynagrodzenia za pracę podczas świadczenia umów, gdy nie ustalono jeszcze istnienia stosunku pracy;
• wypłaty odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy lub powstania choroby zawodowej – pod warunkiem, że przypadały one na czas wykonywania obowiązków wynikających z zawartej umowy;
• wystawienia stosownego świadectwa pracy – w przypadku, gdy umowa z zatrudniającym już ustała;
• uznania okresu wypowiedzenia (i zapłaty za ten czas ekwiwalentu pieniężnego) lub cofnięcia rozwiązania istniejącej umowy, gdy danej osoby nie można było wówczas zwolnić (dotyczy to przede wszystkim pracowników w wieku przedemerytalnym oraz kobiet w ciąży).

Pamiętajmy, że świadczenia przysługujące pracownikowi mogą być dochodzone w ramach tego samego procesu, w którym ustalane jest istnienie stosunku pracy. Powód powinien więc zawrzeć w składanym pozwie stosowne wnioski, tak by oszczędzić czas i nie zakładać odrębnej sprawy sądowej w przyszłości.

Roszczenia pracownika podlegają 3- albo 10-letniemu przedawnieniu (liczonym co do zasady od chwili powstania zdarzenia uzasadniającego wystąpienie z danym roszczeniem). Jeśli ustalenie istnienia stosunku pracy nastąpiło na skutek wydania wyroku, to przedawnienie rozpoczyna jednak swój bieg od dnia uprawomocnienia się takiego orzeczenia.

Podsumowanie

Jeśli dojdzie do ustalenia, że samozatrudnienie było w rzeczywistości pracą wykonywaną w ramach stosunku pracy, zatrudnionemu przysługują względem pracodawcy wszystkie roszczenia wynikające z zasad prawa pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy pracownik jest w dalszym ciągu zatrudniony w danej firmie. Powyższe roszczenia dotyczą przede wszystkim żądania zapłaty zaległych składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, udzielenia zaległych urlopów lub wypłaty stosownych ekwiwalentów pieniężnych, podwyższenia wynagrodzenia (szczególnie za nadgodziny). Powyższe roszczenia mogą być dochodzone przez pracownika zarówno w toku procesu o ustalenie istnienia stosunku pracy, jak i w ramach odrębnego postępowania.