Wszczęte postępowanie egzekucyjne nie zawsze musi zakończyć się skutecznym ściągnięciem egzekwowanej należności, ponieważ mogą zaistnieć okoliczności powodujące umorzenie postępowania egzekucyjnego. W poniższym artykule przedstawiamy, na jakie okoliczności można się powołać, aby doprowadzić do umorzenia.
Umorzenie postępowania egzekucyjnego - obligatoryjne przesłanki
Istotą umorzenia postępowania egzekucyjnego jest przerwanie postępowania, uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych oraz rozstrzyganie o dalszym nieprowadzeniu postępowania. Celem tej instytucji jest zakończenie postępowania egzekucyjnego, najczęściej z przyczyn natury formalnej, gdy w danej, konkretnej sytuacji zaistniałej w jego toku wykonanie obowiązku przez zobowiązanego jest niemożliwe lub niedopuszczalne. Umorzenie postępowania egzekucyjnego oznacza więc, że nie jest zrealizowany jego cel.
Umorzenie postępowania egzekucyjnego jest konsekwencją ujawnienia trwałych przeszkód w zakresie dalszego prowadzenia egzekucji. Należy zatem odróżnić przypadki umorzenia postępowania egzekucyjnego oraz przypadki zawieszenia postępowania, gdy występują jedynie przejściowe przeszkody w prowadzeniu postępowania.
Co istotne, umorzenie postępowania nie może nastąpić z uwagi na żadną przyczynę, ale z uwagi na przesłanki określone w art. 59 par. 1 i par. 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z tym przepisem postępowanie egzekucyjne umarza się w całości albo w części w przypadku:
- niedopuszczalności egzekucji administracyjnej, w tym ze względu na zobowiązanego;
- niewykonalności obowiązku o charakterze niepieniężnym;
- niespełnienia w tytule wykonawczym wymogów określonych w art. 27;
- śmierci zobowiązanego, gdy obowiązek:
- jest ściśle związany ze zobowiązanym,
- nie jest ściśle związany ze zobowiązanym, a egzekucja jest prowadzona wyłącznie z prawa majątkowego, które wygasło wskutek śmierci zobowiązanego;
- gdy postępowanie egzekucyjne zawieszone na żądanie wierzyciela nie zostało podjęte przed upływem 12 miesięcy od dnia zgłoszenia tego żądania;
- gdy z wnioskiem o umorzenie postępowania egzekucyjnego wystąpi wierzyciel;
- gdy odrębne ustawy tak stanowią.
W przypadku powyższych okoliczności – jeżeli wystąpiły – należy obligatoryjnie dokonać umorzenia postępowania egzekucyjnego. Potwierdza to treść wyroku WSA we Wrocławiu z 13 grudnia 2023 roku (III SA/Wr 991/22). Katalog przyczyn umorzenia postępowania egzekucyjnego zawarty jest w art. 59 ustawy i ma charakter obligatoryjny.
Fakultatywna przesłanka umorzenia postępowania egzekucyjnego
Jednocześnie należy zauważyć, że zgodnie z art. 59 par. 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji postępowanie egzekucyjne może być umorzone, jeżeli dalsza egzekucja administracyjna będzie bezskuteczna z powodu braku majątku lub źródła dochodu zobowiązanego, z których jest możliwe wyegzekwowanie środków pieniężnych przewyższających koszty egzekucyjne.
Umorzenie ze względu na nieskuteczność egzekucji ma zatem charakter fakultatywny. Przepis art. 59 § 2 ww. ustawy ma charakter uznaniowy, co oznacza, że organ egzekucyjny przy zaistnieniu w danym stanie faktycznym przesłanki bezskuteczności egzekucji może umorzyć postępowanie egzekucyjne, ale może też odmówić jego umorzenia. W związku z tym organ, rozważając sposób rozstrzygnięcia, zobowiązany jest do szczególnego działania zmierzającego do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego, w jego ramach do wyczerpującego zebrania i rozpatrzenia całego materiału dowodowego oraz dokonania jego oceny w myśl zasady swobodnej oceny dowodów.
Przepis ten nie nakłada na organ egzekucyjny obowiązku sporządzenia jakiegoś szczegółowo określonego co do formy dokumentu (kalkulacji), z którego wynikałoby, że w postępowaniu egzekucyjnym nie będzie możliwe uzyskanie kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne.
Zastosowanie art. 59 § 2 ww. ustawy wymaga stwierdzenia, że zobowiązany nie posiada środków przewyższających wydatki egzekucyjne oraz że stan ten ma charakter definitywny, czyli w świetle obiektywnych okoliczności nie ma podstaw do uznania, że w przyszłości środki takie zostaną przez zobowiązanego zgromadzone. Przy czym organ egzekucyjny, który dokonuje oceny istnienia przesłanki nieskuteczności egzekucji, nie może opierać się na hipotetycznym założeniu, że w przyszłości zobowiązany może zgromadzić środki przewyższające wydatki egzekucyjne lub dysponować innym majątkiem. Istnienie podstaw do umorzenia postępowania egzekucyjnego organ egzekucyjny ocenia bowiem na podstawie dokonanych ustaleń w zakresie sytuacji majątkowej zobowiązanego na dzień podjęcia rozstrzygnięcia w przedmiocie umorzenia postępowania egzekucyjnego.
Trzeba też podkreślić, że zgodnie z wyrokiem NSA z 21 kwietnia 2023 roku (I GSK 454/19) użycie przez ustawodawcę w art. 59 § 2 ustawy zwrotu „może być umorzone” oznacza, że po stronie organu nie istnieje obowiązek umorzenia postępowania egzekucyjnego, ale tylko uprawnienie do jego umorzenia, którego warunkiem jest stwierdzenie, że w postępowaniu egzekucyjnym dotyczącym należności pieniężnej nie uzyska się kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne.
Zatem powoduje to, że wniosek dłużnika o umorzenie postępowania egzekucyjnego ze względu na nieskuteczność egzekucji nie jest wiążący dla organu.
Na koniec warto też zaznaczyć, że nawet jeżeli dojdzie do umorzenia postępowania egzekucyjnego z uwagi na wystąpienie analizowanej przesłanki, to pomimo tego organ egzekucyjny zachowuje prawo do ponownego wszczęcia egzekucji. Jak bowiem wynika z treści art. 61 par. 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym, w administracji w przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego z przyczyny określonej w art. 59 par 2 postępowanie egzekucyjne wszczyna się ponownie:
- na wniosek wierzyciela o ponowne wszczęcie egzekucji administracyjnej – jeżeli organ egzekucyjny nie jest jednocześnie wierzycielem;
- z urzędu, poprzez wydanie zawiadomienia o ponownym wszczęciu egzekucji administracyjnej, o którym mowa w § 4 – jeżeli organ egzekucyjny jest jednocześnie wierzycielem
– po ujawnieniu przez wierzyciela majątku lub źródła dochodu zobowiązanego, z których jest możliwe wyegzekwowanie środków pieniężnych przewyższających koszty egzekucyjne.
Kwestie formalne związane z umorzeniem postępowania egzekucyjnego
Jeżeli dojdzie do umorzenia postępowania egzekucyjnego (z uwagi na wystąpienie okoliczności obligatoryjnych lub fakultatywnych), to organ egzekucyjny wydaje postanowienie w sprawie jego umorzenia. Postanowienie o umorzeniu postępowania zawiera informację o uchyleniu czynności egzekucyjnych. Takie postanowienie pozostawia się w aktach sprawy, jeżeli zobowiązany ma miejsce zamieszkania lub siedzibę na terenie państwa członkowskiego lub państwa trzeciego i organ egzekucyjny nie zastosował środka egzekucyjnego.
Żądanie umorzenia postępowania egzekucyjnego może być wniesione przez zobowiązanego w dowolnym czasie w toku postępowania. Na postanowienie w sprawie umorzenia przysługuje zażalenie zobowiązanemu oraz wierzycielowi niebędącemu jednocześnie organem egzekucyjnym.
Przykładowo, jeżeli zobowiązany wystąpi z żądaniem umorzenia postępowania egzekucyjnego np. z uwagi na braki w tytule wykonawczym (wystawionym np. przez ZUS) i organ podatkowy (będący organem egzekucyjnym) wyda postanowienie o umorzeniu tego postępowania z uwagi na art. 59 par. 1 pkt 3 ustawy, to wierzyciel niebędący jednocześnie organem egzekucyjnym (czyli ZUS) może złożyć zażalenie na to postanowienie.
Podsumowując naszą dzisiejszą analizę, możemy wskazać, że przesłanki umorzenia postępowania egzekucyjnego można podzielić na obligatoryjne oraz jedną przesłankę fakultatywną. Przy czym zobowiązany dłużnik może domagać się skutecznego i wiążącego umorzenia postępowania jedynie w przypadku wystąpienia przesłanek obligatoryjnych określonych w art. 59 par. 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
