Prowadzenie działalności gospodarczej zawsze wiąże się z ponoszeniem większej lub mniejszej odpowiedzialności względem kontrahentów oraz podmiotów publicznoprawnych (np. urzędów skarbowych lub ZUS). Problem nie jest wielki, jeśli przedsiębiorca nie pozostaje w związku małżeńskim i nie ma żadnych długów. Co jednak w przypadku gdy pojawia się zadłużenie, a w sprawie pojawia się mąż lub żona przedsiębiorcy? Artykuł omawia kwestie ustroju majątkowego przy prowadzeniu firmy, odpowiadając na pytanie kiedy korzystniejsza jest wspólność majątkowa, a kiedy rozdzielność.
Ustroje majątkowe małżeńskie
Zawarcie związku małżeńskiego rodzi wiele poważnych konsekwencji prawnych, na czele z powstaniem ustawowej wspólności majątkowej. Wraz z chwilą sformalizowania związku dochodzi do powstania majątku wspólnego pomiędzy małżonkami i następuje to z mocy samego prawa. Powoduje to powstanie jednej masy majątkowej, z której zaspokojenia mogą żądać wierzyciele każdego z małżonków.
Istnieje jednak alternatywna wersja majątku małżeńskiego, która może być modyfikowana przez strony – i to jeszcze przed ślubem. Obecni lub przyszli małżonkowie mogą bowiem zawrzeć umowę, której mocą usuną w całości lub odpowiedniej części wspólność majątkową i doprowadzą do powstania rozdzielności w tym zakresie. Taka umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego, przy czym uzyskanie rozdzielności możliwe jest także na drodze postępowania sądowego (np. gdy jeden z małżonków nie zgadza się na rozdzielność umowną, a jest to konieczne ze względu na dobro całej rodziny).
Wspólność majątkowa
Zgodnie z treścią art. 31 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku wspólnego należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
- kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – jest to subkonto w ramach konta ubezpieczonego.
Majątek wspólny, jak wskazuje na to sama nazwa, jest masą należącą do obojga małżonków. Zarówno mąż, jak i żona mają pełne prawo do korzystania ze wspólnie zgromadzonych środków. Takie rozwiązanie ma jednak drugą stronę – w przypadku długów choćby jednego z małżonków, drugie może za nie także odpowiedzieć finansowo. Wspólny majątek jest więc z jednej strony korzystny, bo umożliwia np. szybsze uzyskanie kredytu bankowego, z drugiej jest bardzo ryzykowny, ponieważ za wszelkie długi małżonkowie odpowiadają wspólnie (nawet wtedy, gdy dług zaciągnął tylko jeden z nich).
„Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty”.
Rozdzielność majątkowa
Rozdzielność majątkowa w małżeństwie powoduje powstanie odrębnych mas majątkowych, które określamy mianem majątków osobistych, dawniej odrębnych, każdego z małżonków. Strony mogą zadecydować, że w ich związku majątek wspólny nie będzie funkcjonował w ogóle albo zostanie odpowiednio ograniczony (np. tylko do wynagrodzenia uzyskiwanego za pracę męża i żony). Ustrój rozdzielności majątkowej powoduje, że każdy z małżonków dysponuje własnym majątkiem, do którego zyskuje wyłączne prawa. Druga osoba nie ma więc możliwości korzystania z takiego majątku, co powoduje również wyłączenie odpowiedzialności za długi męża i żony. W omawianym przypadku za zobowiązania odpowiada tylko ta osoba, która je zaciągnęła – wierzyciele nie mogą więc domagać się zapłaty od małżonka, który nie jest dłużnikiem.
„Celem umowy majątkowej małżeńskiej jest ustanowienie ustroju majątkowego kształtującego stosunki majątkowe między małżonkami w sposób odmienny od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej. Treść więc takiej umowy sprowadza się bądź do wyłączenia wspólności ustawowej i zastąpienia jej ustrojem rozdzielności majątkowej, bądź też do określenia zasad przynależności poszczególnych rodzajów praw majątkowych do majątku wspólnego i majątków osobistych małżonków”.
Ustrój majątkowy przy prowadzeniu firmy - co wybrać?
Konieczność wyboru odpowiedniego ustroju majątkowego pojawi się zawsze, gdy choć jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą. Nie musi to być przy tym działalność o bardzo szerokim zakresie, wystarczające jest już prowadzenie jednoosobowego przedsiębiorstwa. Oczywiście żaden obowiązujący przepis prawny nie nakłada obowiązku dokonania takiego wyboru, jednak podyktowane jest to względami praktycznymi.
Każda działalność gospodarcza jest związana z ryzykiem powstania zobowiązań o charakterze finansowym, a nawet z koniecznością ogłoszenia upadłości i bankructwa. Jeśli dojdzie do takiej sytuacji, przedsiębiorca pozostający w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej musi być świadomy, że brak dochodów w firmie nie uchroni go przed działaniami wierzycieli. Mogą oni bowiem domagać się spłaty zobowiązań od drugiego małżonka, wliczając w to możliwość zajęcia jego pensji przez komornika albo zlicytowania posiadanego majątku. Innymi słowy, przedsiębiorca, który nie posiada faktycznego majątku, co prawda nie poniesie osobistej odpowiedzialności za długi, ale zrobi to za niego jego mąż lub żona.
Analogicznie, jeśli przedsiębiorca doprowadził do powstania długów, lecz pozostaje w ustroju rozdzielności majątkowej, wówczas wierzyciele nie będą w stanie wyegzekwować spłaty od drugiego małżonka, choćby posiadał on spory majątek. Pamiętajmy jednak, że ustanowienie rozdzielności majątkowej, choć dopuszczalne w każdym czasie, nie będzie skuteczne wstecz – tzn. jeśli długi przedsiębiorcy powstały w trakcie istnienia wspólności majątkowej, a przed ich egzekucją zostanie ustanowiona rozdzielność, to i tak nie będzie ona miała praktycznego znaczenia dla obojga małżonków (wierzyciele będą mogli zaspokoić się także z części majątku małżonka, który długów nie zaciągnął).
Przykład 1.
Pani Iwona i pan Jarek są małżeństwem i nigdy nie zawierali żadnych umów majątkowych – w ich związku obowiązuje ustrój wspólności majątkowej. Pan Jarek jest przedsiębiorcą, który prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą, a pani Iwona pracuje na etacie w korporacji. Mężczyzna w ciągu ostatnich 6 miesięcy popadł w duże zobowiązania finansowe i nie jest w stanie ich uregulować, postanowił więc, że zamknie działalność i w ten sposób uniknie spłaty długów. Jednocześnie na początku stycznia 2022 roku małżonkowie postanowili z ostrożności ustanowić w swoim związku rozdzielność majątkową, aby zabezpieczyć panią Iwonę przed działaniami wierzycieli (kobieta osiąga spore dochody i mogłaby bez problemu spłacić długi męża). W tej sytuacji rozdzielność majątkowa nie uchroni pani Iwony przed odpowiedzialnością, ponieważ długi powstały na długo przed powstaniem tego ustroju. Rozdzielność będzie oczywiście skuteczna, jednak wierzyciele pana Jarka mogą domagać się spłaty także od jego żony, ponieważ zobowiązania istniały w czasie, gdy w małżeństwie dłużnika obowiązywał ustrój wspólności majątkowej.
Przykład 2.
Pani Iwona i pan Jarek są małżeństwem – kobieta wykonuje jednoosobową działalność gospodarczą, a mężczyzna pracuje na etacie w szkole podstawowej. Małżonkowie nigdy nie zawierali żadnych umów majątkowych. Od jakiegoś czasu działalność pani Iwony zaczyna generować straty, stąd małżonkowie postanowili zawrzeć rozdzielność majątkową, aby uchronić się przed ewentualną odpowiedzialnością pana Jarka za długi żony. W chwili zawierania umowy majątkowej nie istniały żadne nieuregulowane zobowiązania kobiety. Miesiąc po ustanowieniu rozdzielności pani Iwona popadła w duże długi (podpisała niekorzystną dla siebie umowę pożyczki) i nie jest w stanie ich spłacić – wierzyciel, wiedząc, że nie uzyska spłaty od kobiety, zwrócił się ze swoim roszczeniem do jej męża. Pan Jarek nie będzie zobowiązany do spłaty, ponieważ dług żony powstał już po zawarciu umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową w jego małżeństwie.
Jaki ustrój majątkowy jest więc najlepszy, gdy choćby jedno z małżonków prowadzi własną firmę? Oczywiście ten, który ustanawia rozdzielność majątkową w związku. Warto przy tym dodać, że każda rozdzielność może być cofnięta przez małżonków w dowolnej chwili – mogą oni zadecydować o powrocie do ustawowej wspólności, choć oczywiście będzie się to wiązało z rozszerzeniem odpowiedzialności za ewentualne długi.
Prowadzenie działalności gospodarczej zawsze wiąże się z ryzykiem odpowiedzialności za długi. Jeśli przedsiębiorca pozostaje w ustroju wspólności majątkowej, odpowiedzialność ta może z łatwością zostać przeniesiona na jego męża lub żonę (wierzyciel będzie mógł domagać się spłaty od małżonka, który faktycznie nie jest dłużnikiem). Aby uniknąć takiego scenariusza, małżonkowie powinni pomyśleć o ustanowieniu rozdzielności majątkowej, która ochroni małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej. Pamiętajmy jednak, że rozdzielność będzie nieskuteczna względem tych długów, które pojawiły się jeszcze przed jej ustanowieniem.