Prowadzenie działalności gospodarczej w oczywisty sposób ma na celu zapewnienie przedsiębiorcy i jego rodzinie źródła dochodu. Problemy mogą pojawić się wówczas, gdy biznes nie generuje dochodów, a wyłącznie długi. Zarówno przed rozpoczęciem działalności, jak i w jej toku przedsiębiorca powinien wykazać się czujnością, albowiem małżonek przedsiębiorcy, nawet nie zaangażowany bezpośrednio w działania przedsiębiorstwa, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za te zobowiązania. Jak zatem wg przepisów kształtuje się odpowiedzialność za długi małżonka?
Jakie są ustroje małżeńskie?
Osoby decydujące się na zawarcie związku małżeńskiego, jak również małżonkowie po ślubie, mogą wybrać jaki ustrój majątkowy będzie obowiązywał w ich małżeństwie. Najpopularniejszym ustrojem jest bez wątpienia ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej, który obowiązuje w każdym związku małżeńskim od chwili jego zawarcia, o ile strony nie postanowią inaczej. W takim przypadku, w związku stron będą istniały trzy majątki - jeden majątek wspólny, w skład którego wchodzą co do zasady przedmioty nabyte po zawarciu małżeństwa oraz dwa majątki odrębne, składające się w głównej mierze z przedmiotów zakupionych przed ślubem.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje możliwość umownego uregulowania ustroju majątkowego obowiązującego w związku stron, przede wszystkim za pomocą wprowadzenia ustroju rozdzielności majątkowej. W przypadku rozdzielności majątkowej istnieją tylko dwa majątki odrębne, zaś małżonkowie nie posiadają w ogóle majątku wspólnego. Rozdzielność majątkowa może być sposobem na zapewnienie małżonkowi nieprowadzącego działalności gospodarczej, ochrony przed długami, o czym poniżej.
Czy zgoda warunkuje zakres odpowiedzialności za długi małżonka?
Zakres odpowiedzialności małżonków za zobowiązania powstałe w wyniku działania jednego z nich, niezależnie od źródła powstania tego zobowiązania, został określony w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W przypadku, w którym przedsiębiorstwo małżonka – dłużnika zostało założone po zawarciu związku małżeńskiego, będzie ono wchodziło w skład majątku wspólnego małżonków.
Przepis art. 41 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określa zasady, zgodnie z którymi małżonkowie ponoszą odpowiedzialność za długi małżonka. Zakres odpowiedzialności w istotny sposób jest zależny od wyrażenia zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka:
-
w przypadku zobowiązań zaciągniętych za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku odrębnego dłużnika - przedsiębiorcy oraz z majątku wspólnego obojga małżonków;
-
w przypadku zobowiązań zaciągniętych bez zgody drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku odrębnego dłużnika - przedsiębiorcy, z jego wynagrodzenia za pracę, dochodów z działalności zarobkowej, korzyści uzyskanych z innych jego praw oraz z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
"§ 1. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.
§ 2. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
§ 3. Jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9".
W praktyce oznacza to zatem, iż wierzyciel może domagać się zaspokojenia zaciągniętego zobowiązania z przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków, albowiem pobrane wynagrodzenie jest elementem tego właśnie majątku, lecz w ograniczonym zakresie wskazanym powyżej.
Zgoda małżonka może być co do zasady wyrażona w dowolny sposób, najczęściej stosuje się formę pisemną. W niektórych przypadkach umowy zawierane pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem zawierają wymóg uzyskania zgody małżonka dłużnika - przedsiębiorcy, albowiem w istotny sposób ułatwia to dochodzenie zaspokojenia wierzytelności w razie ewentualnych trudności z uzyskaniem jego dobrowolnej spłaty.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego: „możliwość poniesienia odpowiedzialności za zobowiązanie zaciągnięte przez jednego z małżonków z majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o.) nie oznacza, iż małżonek niezaciągający tego zobowiązania staje się współdłużnikiem, oczywiście, z wyjątkiem zobowiązań zaciągniętych dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny (por. art. 30 k.r.o.)” por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 roku (sygn., IV CK 79/05).
Kiedy dochodzi do rozszerzenia egzekucji na majątek wspólny?
Konsekwencje wspólnej odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków mają swoje odzwierciedlenie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, dotyczących postępowania egzekucyjnego, które ma na celu wyegzekwowanie zaległych należności. Co najważniejsze, jeśli wierzyciel za pomocą dokumentu (na przykład faktury) wykaże, iż zobowiązanie powstało w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wówczas sąd nada klauzulę wykonalności również przeciwko małżonkowi dłużnika, przy czym egzekucja zostanie ograniczona do wchodzącego w skład majątku wspólnego przedsiębiorstwa.
Jeśli wierzyciel wykaże, iż małżonek dłużnika wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania, egzekucja obejmie wszystkie przedmioty wchodzące w skład majątku wspólnego przedsiębiorcy i jego małżonka.
"art. 787. Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika.
art. 787(1). Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa".
W tym miejscu warto przypomnieć stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w wyroku z dnia 6 grudnia 2012 roku (sygn. III CSK 43/12), zgodnie z którym: „małżonek dłużnika niebędący dłużnikiem osobistym z chwilą nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., staje się dłużnikiem egzekwowanym i dlatego przysługuje mu obrona za pomocą środków przewidzianych w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym” (por. postanowienia z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 498/00; z dnia 2 lipca 2009 roku, V CSK 471/08; wyrok z dnia 4 listopada 2010 roku, IV CSK 141/10, wszystkie niepubl.).
Czy rozdzielność majątkowa anuluje odpowiedzialność za długi małżonka?
Szansą na uchronienie małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej z odpowiedzialności za długi małżonka - przedsiębiorcę, może być wprowadzenie w małżeństwie stron ustroju rozdzielności majątkowej.
Rozdzielność majątkowa może zostać wprowadzona na mocy umowy zawartej pomiędzy małżonkami w formie aktu notarialnego, albo wyjątkowo za pomocą orzeczenia sądu. Zgodnie z przepisem art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustanowienie rozdzielności przez sąd może nastąpić tylko i wyłącznie z ważnych powodów.
"Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa.
Przepis art. 52. § 1 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej."
Wyrok sądu jest jedyną możliwością ustanowienia rozdzielności majątkowej z datą wsteczną. Wiele osób rozważa skierowanie pozwu o ustalenie rozdzielności majątkowej w przypadku, w którym wierzyciel samodzielnie lub za pośrednictwem komornika rozpoczął egzekwowanie długów, jednak jak wynika z przywołanego powyżej orzeczenia, w takim przypadku zazwyczaj sąd będzie kierował się interesami wierzyciela.
"Rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gospodarczą jednego ze współmałżonków musi też ponosić ujemne skutki takiej działalności. Niepowodzenia współmałżonka w działalności gospodarczej i zamiar uniemożliwienia wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego nie mogą stanowić ważnego powodu do zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o."
Z powyższych uwag wynika zatem jednoznacznie, iż małżonkowie rozważający rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej przez jednego z nich, powinni również przemyśleć kwestię ewentualnej modyfikacji ustroju majątkowego obowiązującego w ich związku.
