Reguła podstawowa wskazuje, że za zobowiązanie podatkowe odpowiedzialność ponosi podatnik. W przypadku podatników pozostających w związku małżeńskim warto zastanowić się również nad kwestią ewentualnej odpowiedzialności małżonka. Na łamach naszego dzisiejszego artykułu rozpatrzymy, jak ustrój małżeński wpływa na odpowiedzialność za długi małżonka.
Zakres odpowiedzialności podatnika
Jak wskazaliśmy na wstępie, odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe spoczywa na podatniku. Zasada ta została wprost wyrażona w art. 26 Ordynacji podatkowej, gdzie podano, że podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki.
Natomiast w myśl art. 7 Ordynacji podatkowej podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu.
Należy jednak zaznaczyć, że na mocy art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.
W rezultacie trzeba przeanalizować przepisy stanowiące o ustrojach małżeńskich, co oznacza, że konieczne jest sięgnięcie do postanowienia Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Zgodnie z art. 31 § 1 kro z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jedno z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Należy podkreślić, że przedmioty, o których mowa w art. 33 ww. kro, tj. należące do majątku osobistego danego małżonka (np. nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej), pomimo istnienia wspólnoty majątkowej między małżonkami nie stanowią ich majątku wspólnego. Takie przedmioty stanowią majątek odrębny danego małżonka. Innymi słowy, sam fakt, że między małżonkami istnieje wspólność ustawowa, nie czyni małżonków współwłaścicielami majątku osobistego jednego z nich.
Natomiast zgodnie z art. 47 § 1 zd. 1 kro małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć, lub ustanowić rozdzielność majątkową bądź rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa).
Wynika z tego, że zawierając umowę o rozdzielności majątkowej przed zawarciem związku małżeńskiego, przyszli małżonkowie mogą ograniczyć skutki prawne działań podejmowanych przez jedno z nich już po zawarciu tego związku, jak również odpowiedzialność za zobowiązania cywilnoprawne czy też podatkowe jednego z nich.
Dyrektor IS w Katowicach w interpretacji z 18 listopada 2016 roku (nr 2461-IBPB-1-1.4518.19.2016.1.BK) stwierdził, że art. 29 Ordynacji podatkowej nie tworzy statusu małżonka jako podatnika, lecz jedynie wyznacza zakres jego odpowiedzialności, ograniczając go do majątku wspólnego małżonków, co ma wyraźne przełożenie na przedmiot egzekucji administracyjnej, która w przypadku istnienia pomiędzy podatnikiem i jego małżonkiem wspólności majątkowej, poza majątkiem odrębnym podatnika, może być skierowana wyłącznie do przedmiotów majątkowych objętych tą wspólnością.
W myśl bowiem art. 33 § 1 Ordynacji podatkowej zobowiązanie podatkowe przed terminem płatności może być zabezpieczone na majątku podatnika, a w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim także na majątku wspólnym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie zostanie ono wykonane, a w szczególności, gdy podatnik trwale nie uiszcza wymagalnych zobowiązań o charakterze publicznoprawnym lub dokonuje czynności polegających na zbywaniu majątku, które mogą utrudnić lub udaremnić egzekucję.
Wspomniany art. 29 Ordynacji podatkowej wskazuje o odpowiedzialności z majątku wspólnego małżonków.
Należy zatem podkreślić, że wspólny majątek występuje jedynie w przypadku ustroju wspólności małżeńskiej. W takim przypadku mamy do czynienia z dwoma majątkami osobistymi małżonków oraz z majątkiem wspólnym.
Przykład 1.
Podatnik prowadzący działalność gospodarczą posiada zaległości podatkowe w podatku VAT. Pozostaje on w związku małżeńskim w ustroju wspólności. To oznacza, że organ podatkowy może prowadzić egzekucję z majątku osobistego podatnika oraz z majątku wspólnego. Nie jest natomiast możliwe prowadzenie egzekucji z majątku osobistego małżonka.
Natomiast w przypadku ustroju rozdzielności majątkowej mamy do czynienia wyłącznie z dwoma majątkami osobistymi małżonków. W tym wariancie nie występuje majątek wspólny.
Przykład 2.
Podatnik prowadzący działalność gospodarczą posiada zaległości podatkowe w podatku VAT. Pozostaje on w ustroju rozdzielności małżeńskiej. W rezultacie organ podatkowy nie może dochodzić zapłaty zaległości z majątku osobistego małżonka. Może sięgnąć jedynie do składników majątku osobistego podatnika.
Odpowiedzialność za długi małżonka a ustrój majątkowy
W trakcie trwania ustroju wspólności majątkowej małżonkowie mogą podjąć decyzję o zawarciu intercyzy, czyli o ustanowieniu rozdzielności. W związku z tym pojawia się pytanie, w jaki sposób wpływa to na ewentualne zobowiązania podatkowe.
Odpowiedź na tak postawione pytanie odnajdziemy w art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej, gdzie wskazano, że skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:
- zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej,
- zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu,
- ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka,
- uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.
Jeżeli zatem zobowiązanie podatkowe powstanie przed ustanowieniem rozdzielności majątkowej, to nie wpływa to na odpowiedzialność za długi małżonka. Organ podatkowy nadal będzie mógł prowadzić egzekucję ze składników, które na dzień powstania zobowiązania podatkowego objęte były wspólnością małżeńską.
Przykład 3.
Podatnik prowadzący działalność gospodarczą posiada zaległości podatkowe w podatku VAT za 2019 rok. Pozostaje on w związku małżeńskim w ustroju wspólności. W 2021 roku małżonkowie zawarli intercyzę małżeńską. Z uwagi na fakt, że rozdzielność majątkowa została ustanowiona już po powstaniu zobowiązania podatkowego, ta okoliczność nie wpływa na kwestie odpowiedzialności z majątku wspólnego.
Stanowisko to zaaprobował również Sąd Najwyższy w wyroku z 28 czerwca 2016 roku (sygn. akt II UK 364/16), orzekając, że „odpowiedzialność małżonka podatnika majątkiem wspólnym obejmuje tylko podatki wynikłe ze zobowiązań podatkowych powstałych po powstaniu wspólności majątkowej oraz przed zawarciem umów o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej”.
Podobnie stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 22 maja 2012 roku (sygn. akt II UK 339/11) – orzekł tam, że na podstawie art. 29 § 1 ustawy – Ordynacja podatkowa odpowiedzialność majątkiem wspólnym dotyczy tylko tych zobowiązań publicznoprawnych, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej.
Na marginesie warto dodać, że użyte w art. 29 § 2 pkt 2 Ordynacji podatkowej stwierdzenie: „przed dniem zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu” należy rozumieć jako dzień wskazany w prawomocnym orzeczeniu sądu znoszącym wspólność majątkową, a nie dzień uprawomocnienia się wyroku.
Z przedstawionej analizy wynika zatem, że rodzaj ustroju majątkowego obowiązującego pomiędzy małżonkami ma wpływ na odpowiedzialność za długi małżonka. W trakcie trwania ustroju wspólności małżeńskiej taka odpowiedzialność obejmuje nie tylko majątek osobisty podatnika, ale także majątek wspólny małżonków.
