Czym jest zapis windykacyjny?

Zapisywanie określonych przedmiotów w testamencie jest możliwe dopiero od kilku lat. Wcześniej takie rozrządzenia były traktowane jako powołanie do całości spadku, a przecież nie zawsze spadkodawca chce przeznaczać cały swój majątek w ręce jednej osoby. Zapis windykacyjny umożliwia rozdzielenie poszczególnych składników spadku nawet na osoby niepowołane do dziedziczenia.

Powołanie do spadku

Każda osoba powołana do dziedziczenia zyskuje prawo do nabycia określonego udziału w masie spadkowej lub jego całości – zależnie od woli spadkodawcy. Samo powołanie nie oznacza jednak definitywnego nabycia spadku, ponieważ do tego potrzebna jest zgoda wyznaczonej osoby. W ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku potencjalny spadkobierca może odrzucić przypadający mu majątek i tym samym traci on prawo dziedziczenia.

Spadkodawca może zadecydować o przeznaczeniu poszczególnych składników swojego majątku niezależnie od wyznaczenia kręgu swoich spadkobierców. Jest to szczególnie istotne, gdy chce, aby jeden lub kilka oznaczonych rzeczy trafiło w ręce konkretnej osoby. W tym celu należy posłużyć się zapisem windykacyjnym.

Zapis windykacyjny

Zgodnie z treścią art. 981¹ § 1 Kodeksu cywilnego w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku – jest to właśnie wspomniany wcześniej zapis windykacyjny.

W rzeczywistości omawiany zapis jest jedną z form rozrządzenia spadkowego, które może być dokonane wyłącznie w testamencie notarialnym. Zapisanie określonego przedmiotu w jakimkolwiek innym oświadczeniu ostatniej wolni (np. w testamencie własnoręcznym lub ustnym) nie będzie miało niestety żadnej mocy wiążącej i będzie po prostu bezskuteczne. Forma aktu notarialnego jest więc bezwzględnie konieczna przy tego rodzaju czynnościach.

Przedmiot zapisu windykacyjnego

Okazuje się, że nie każda rzecz lub prawo może stać się przedmiotem zapisu windykacyjnego. Wola spadkodawcy nie jest więc tutaj jedynym wyznacznikiem tego, co można zapisać konkretnej osobie, nie powołując jej przy tym do całości lub części spadku.

Zgodnie z art. 981¹ § 2 kc przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

• rzecz oznaczona co do tożsamości (dotyczy to zarówno rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości);

• zbywalne prawo majątkowe;

• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;

• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytko­wania lub służebności;

• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Pamiętajmy, że powyższy katalog ma charakter zamknięty, tj. żadne prawo lub przedmiot, które nie należą do wskazanej kategorii, nie mogą być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Zapis ten nie może przykładowo obejmować żadnej kwoty pieniężnej lub rzeczy oznaczonych co do gatunku. Pamiętajmy także, że zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Komu można zapisać daną rzecz w spadku?

W rzeczywistości zapis windykacyjny może być skierowany wobec każdej, dowolnie wybranej osoby – nie istnieje tutaj żadne ograniczenie, także wiekowe. Uprawnionym do otrzymania zapisu może być zarówno członek najbliższej rodziny zmarłego, jak i całkowicie obca mu osoba – dotyczy to także dzieci, które pozostają pod władzą rodzicielską. W tym ostatnim przypadku małoletni co prawda może nabyć przedmiot zapisu, jednak robi to za zgodą właściwego sądu opiekuńczego oraz swoich rodziców/prawnych opiekunów. Zarząd takim majątkiem jest przekazywany jego ustawowym przedstawicielom do czasu osiągnięcia pełnoletności.

Uprawniony do otrzymania zapisu może, choć nie musi, należeć do kręgu powołanych spadkobierców. Możliwa jest więc sytuacja, gdy zapisobiorca jest jednocześnie dziedzicem danej osoby – dopuszczalne jest przy tym odrzucenie zapisu i równoczesne przyjęcie spadku, jak i przyjęcie zapisu z jednoczesnym odrzuceniem spadku.

Zapis windykacyjny można ustanowić zarówno na rzecz osoby fizycznej, jak i prawnej (np. spółki prawa handlowego). Głównym warunkiem jest tutaj pozostawanie przy życiu (osoba fizyczna) lub istnienie (osoba prawna).

Zapis windykacyjny pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu

Pewna część spadkodawców decyduje się na sporządzenie zapisu windykacyjnego pod warunkiem spełnienia określonego zachowania przez osobę powołaną do jego otrzymania. Niekiedy testatorzy chcą uzależnić wydanie przedmiotu zapisu od upływu konkretnego czasu – np. nieruchomość zostanie wydana uprawnionemu po upływie 5 lat od chwili otwarcia i ogłoszenia testamentu.

Powyższe sytuacje są niedopuszczalne z punktu widzenia prawa, ponieważ zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.

Nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego

Zapisanie komuś oznaczonej rzeczy lub prawa nie oznacza, że uprawniony będzie chciał je nabyć. Podobnie jak spadkobierca, ustanowiony zapisobierca windykacyjny może odrzucić przypadający mu przedmiot – ma na to 6 miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o tytule swojego powołania do zapisu (z reguły jest to data śmierci testatora lub dzień ogłoszenia jego testamentu).

W przypadku nabycia zapisu nie rozdzielamy tutaj nabycia dokonywanego wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza – każdorazowo uprawniony nabywa bowiem całokształt przyznanych mu praw lub rzeczy. Jeśli nie złoży oświadczenia o odrzuceniu zapisu windykacyjnego we wskazanym wcześniej sześciomiesięcznym terminie, uznaje się że nabył on zapis z mocy samego prawa.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że począwszy od chwili otwarcia spadku aż do jego działu, zapisobiercy i spadkobiercy odpowiadają solidarnie za długi spadkowe – zapisobierca jest więc traktowany w zakresie odpowiedzialności za istniejące zobowiązania tak jak spadkobierca. Zapis windykacyjny może więc rodzić nie tylko prawa, lecz także obowiązki.

Ile kosztuje sporządzenie zapisu windykacyjnego?

Zapis windykacyjny bezwzględnie musi być sporządzony w formie testamentu notarialnego – nie trzeba przy tym powoływać do spadku konkretnych spadkobierców czy też zawierać w tym dokumencie innych rozrządzeń spadkowych (wystarczający jest więc testament zawierający wyłącznie wspomniany zapis).

Sporządzenie testamentu zawierającego zapis windykacyjny kosztuje maksymalnie 200 zł + VAT. Do tej kwoty należy doliczyć koszty wypisu aktu notarialnego w cenie 6 zł + VAT.

Podsumowanie

Zapis windykacyjny jest formą rozrządzenia spadkowego, które może pojawić się wyłącznie w testamencie notarialnym. Przy jego pomocy testator może skutecznie dokonać przeniesienia określonego przedmiotu na rzecz wskazanej osoby, która niekoniecznie musi należeć do kręgu jego spadkobierców. Zapis windykacyjny nie może być jednak uczyniony ani pod warunkiem, ani z zastrzeżeniem terminu. Zapisobierca ma przy tym możliwość odrzucenia przedmiotu zapisu w terminie 6 miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o tytule swojego powołania.