Instytucja zapisu windykacyjnego nierozerwalnie wiąże się z kwestią dziedziczenia w polskim prawie spadkowym. Jej szczególny charakter pozwala na nabywanie konkretnych przedmiotów i praw spadkodawcy, bez konieczności dzielenia się nimi z pozostałymi spadkobiercami. Aby zapis ten był skuteczny, musi zostać sporządzony w odpowiedniej formie. Z artykułu dowiesz się, kiedy zapis windykacyjny jest bezskuteczny.
Zapis windykacyjny
Zgodnie z treścią art. 9811 Kodeksu cywilnego w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości,
- zbywalne prawo majątkowe,
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Zapis windykacyjny jest formą rozrządzenia spadkowego, na mocy którego można przekazać określoną rzecz lub prawo w ręce innej osoby, bez konieczności powoływania jej do całego spadku. W rzeczywistości konstrukcja prawna tej instytucji sprowadza się do urzeczywistnienia ostatniej woli zmarłego w pełnym wymiarze – bez konieczności przeprowadzania działu spadku dana osoba nabywa konkretny składnik majątkowy spadkodawcy i nie musi się nim dzielić z innymi spadkobiercami nawet wtedy, gdy sama spadkobiercą nie jest.
Ustanowienie zapisu windykacyjnego wymaga dla swej ważności zachowania formy aktu notarialnego. Innymi słowy, jeśli spadkodawca chciałby ustanowić taki zapis w testamencie własnoręcznym, ustnym, podróżnym lub innym to nie będzie to prawnie skuteczne.
„Zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty majątkowe wymienione w art. 9811 § 2 kc należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej”.
Kiedy zapis windykacyjny jest bezskuteczny?
Sporządzenie zapisu windykacyjnego w nieodpowiedniej formie nie jest jedyną okolicznością, która przesądza o jego nieważności i bezskuteczności. W art. 9812 kc wskazano bowiem, że zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
Przykład 1.
Pan Michał miał w ciągu miesiąca nabyć drogocenny zegarek, który w przyszłości miał zostać zapisany jego wnukowi – panu Mateuszowi. Mężczyzna poczynił już odpowiednie kroki do sfinalizowania transakcji, dokonał także zapisu windykacyjnego w formie aktu notarialnego na rzecz swojego wnuka. Na 2 dni przed podpisaniem umowy sprzedaży zegarka pan Michał zginął w wypadku i nie pozostawił po sobie żadnego testamentu. W tej sytuacji pan Matusz nie ma możliwości nabycia zegarka, ponieważ nigdy nie wszedł on do majątku pana Michała. Zapis windykacyjny uczyniony przez spadkodawcę jest w tej sytuacji bezskuteczny, choć został sporządzony w prawidłowej formie.
Przykład 2.
Pani Katarzyna posiada przedsiębiorstwo, które chce zapisać swojej wnuczce – pani Amelii. Kobieta posiada 2 córki, które jej zdaniem nie powinny przejąć firmy, mogą jednak otrzymać inne składniki majątku pani Katarzyny (m.in. dom i pieniądze zgromadzone na koncie bankowym). Spadkodawczyni sporządziła własnoręczny testament, w którym przekazuje swoje przedsiębiorstwo wnuczce – w dokumencie wyraźnie zaznaczyła, że jest to zapis windykacyjny zgodny z art. 9811 kc. W tej sytuacji pani Amelia nie stanie się zapisobiercą windykacyjnym, ponieważ zapis został sporządzony w wadliwej formie – powinien zostać zawarty w testamencie notarialnym. W obecnej sytuacji można jednak stwierdzić, że pani Amelia została powołana do części spadku na zasadzie dziedziczenia testamentowego.
Bezskuteczność zapisu windykacyjnego nie zawsze będzie oznaczała jego nieważność, choć z reguły jest to sytuacja najczęstsza. Możliwe jest zatem, że zapis będzie ważny (bo sporządzony w prawidłowej formie notarialnej), jednak nie wywoła żadnych skutków prawnych (bo np. dotyczy rzeczy, która nie może być przedmiotem zapisu). Co więcej, zapis windykacyjny może być bezskuteczny tylko w części.
Przykład 3.
Pan Wiktor sporządził zapis windykacyjny, w którym synowi – panu Markowi – przeznacza zabytkową rzeźbę, a wnukowi – panu Tomaszowi – 50 pudełek identycznych składanych mebli ogrodowych. W tym przypadku ustanowiony zapis będzie bezskuteczny tylko w części dotyczącej pana Tomasza – przeznaczone mu przedmioty nie mają bowiem charakteru indywidualnego (oznaczonego co do tożsamości). Inaczej będzie w przypadku zapisu ustanowionego dla pana Marka – rzeźba jest oznaczona co do tożsamości, a zatem ta część zapisu będzie skuteczna.
Termin i warunek przy zapisie windykacyjnym
Art. 9813 stanowi, że zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem bądź z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.
Z powyższego wynika, że zapis windykacyjny, który zawiera w sobie termin lub warunek, również nie wywoła zamierzonych skutków prawnych. Innymi słowy, spadkodawca nie może postanowić, że dana osoba nabędzie przedmiot zapisu po ziszczeniu się określonego zdarzenia w przyszłości (np. ukończenia studiów przez zapisobiercę, zdobycia pracy lub zawarcia związku małżeńskiego). Niemożliwe jest także przekazywanie przedmiotów zapisów w przyszłości – np. 10 lat po śmierci spadkodawcy.
Czy można przekazać cały majątek w kilku zapisach windykacyjnych?
Wiele osób błędnie sądzi, że spadkodawca ma możliwość rozdysponowania swojego majątku poprzez liczne zapisy windykacyjne. Jeśli doszłoby do takiej sytuacji, powołane do otrzymania zapisu osoby będą uważane nie za zapisobierców, lecz za spadkobierców. W grę wejdzie wówczas dziedziczenie na zasadzie testamentowej. Tak ustanowione zapisy również będą bezskuteczne.
Zgodnie z treścią art. 961 kc, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przykład 4.
Pani Iwona pozostawiła po sobie testament notarialny, w którym ustanowiła aż 6 różnych zapisów windykacyjnych na rzecz swoich 6 najbliższych krewnych. Kobieta nie chciała, aby w po jej śmierci rodzina kłóciła się o to, jakie przedmioty mają przypaść konkretnym osobom, stąd podjęła decyzję, że sama tego dokona w ramach zapisu windykacyjnego. Ustanowione zapisy wyczerpują cały jej majątek, tzn. po ich dokonaniu nie pozostanie już nic, co mogłoby wejść do spadku po pani Iwonie. W tej sytuacji ustanowione zapisy są bezskuteczne, pomimo że zostały sporządzone w odpowiedniej formie. Krewni, na których rzecz ustanowiono wadliwe zapisy, dojdą jednak do spadku, lecz w charakterze spadkobierców, a nie zapisobierców.
Zapis windykacyjny - podsumowanie
Zapis windykacyjny wymaga dla swej ważności zachowania formy aktu notarialnego i nie może wyczerpywać całego majątku spadkodawcy. Co więcej, nie może zawierać w sobie warunku ani być zastrzeżony co do terminu. Ważność i skuteczność zapisu windykacyjnego jest uzależniona także od tego, co dokładnie jest jego przedmiotem – katalog praw i rzeczy, które mogą być objęte takim zapisem, został dokładnie wskazany w przepisach kc. Bezskuteczność zapisu windykacyjnego oznacza, że powołany zapisobierca nie otrzyma prawa lub przedmiotu, który miał otrzymać zgodnie z zamysłem spadkodawcy.
