Umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne

Przepis art. 28 Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych – dalej „ustawa” – przewiduje możliwość umarzania w całości lub w części, przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Umorzenie należności z tytułu składek oznacza definitywne zwolnienie z długu, w wyniku czego przestaje istnieć roszczenie wierzyciela (ZUS) względem dłużnika (płatnika składek). Do umorzenia dochodzić może w następstwie wydania decyzji przez ZUS albo z mocy prawa.   

Umarzanie należności nieściągalnych

Zasadą jest, że umorzenie może dotyczyć tylko należności całkowicie nieściągalnych.

Z całkowitą nieściągalnością należności mamy do czynienia, gdy:

• dłużnik zmarł, nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawił ruchomości niepodlegające egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;

• sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn, o których mowa w art. 13 i art. 361 pkt 1 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku – Prawo upadłościowe, tj. gdy: majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów; majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania;

• nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku, z którego można egzekwować należności, małżonka, następców prawnych, możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa;

• nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;

• wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;

• nie nastąpiło zaspokojenie należności w umorzonym postępowaniu upadłościowym;

• ogłoszono upadłość, o której mowa w części III w tytule V Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku – Prawo upadłościowe, tj. upadłość osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej;

• naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;

• jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.

Czy można umarzać należności pomimo braku ich nieściągalności?

Wyjątkiem od zasady umarzania wyłącznie należności całkowicie nieściągalnych jest dopuszczalność umarzania, w uzasadnionych przypadkach, należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek, pomimo braku całkowitej nieściągalności wspomnianych należności.

W Rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 lipca 2003 roku w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne określono szczegółowe zasady umarzania tego typu należności. Jak wynika z przepisów wspomnianego aktu prawnego, ZUS może umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany (tj. płatnik składek mający obowiązek opłacenia należności z tytułu składek, następca prawny płatnika składek, któremu ZUS wydał decyzję o zakresie odpowiedzialności za zobowiązania z tytułu tych składek, albo osoba trzecia, na którą decyzją ZUS przeniesiona została odpowiedzialność za zobowiązania płatnika składek z tytułu tych składek) wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie opłacić tych należności, ponieważ pociągnęłoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny, w szczególności w przypadku:

• gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych;

• poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia, powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia działalności rozumianej jako pozarolnicza działalność, o której mowa w przepisach Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych;

• przewlekłej choroby zobowiązanego lub konieczności sprawowania opieki nad przewlekle chorym członkiem rodziny, pozbawiającej zobowiązanego możliwości uzyskiwania dochodu umożliwiającego opłacenie należności.

Za rodzinę uważa się wspólnie zamieszkujące i gospodarujące z zobowiązanym osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające ze zobowiązanym w faktycznym związku.

Uznaniowość decyzji umorzeniowych dotyczących ubezpieczonych będących płatnikami składek

W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z 15 października 2024 roku (I SA/Bd 514/24) zauważono, że w przypadku decyzji podejmowanych na podstawie przepisów wyżej wspomnianego rozporządzenia mamy do czynienia z tzw. uznaniem administracyjnym. Uznanie to nie oznacza jednak dowolności organu administracji publicznej co do rozstrzygnięcia, o czym świadczą określone w rozporządzeniu przesłanki podejmowania decyzji, których katalog zakreśla granice swobodnego uznania organu. Organ przy wydawaniu decyzji o umorzeniu składek jest zobowiązany do rzetelnej analizy wszelkich okoliczności sprawy w celu stwierdzenia, czy zostały spełnione wymagane przesłanki. Przeprowadzona w ten sposób analiza stanu faktycznego stanowi podstawę do wydania decyzji o charakterze uznaniowym. WSA w Bydgoszczy wskazał też, że przy rozważaniu przesłanek umorzenia zaległych składek trzeba zawsze oceniać, czy w konsekwencji egzekwowania zadłużenia pojawi się niebezpieczeństwo powstania zbyt ciężkich skutków dla zobowiązanego przy uwzględnieniu stanu majątkowego. Oceniając zaistnienie omawianej przesłanki, organ administracji powinien rozważyć zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych. Podkreślić przy tym należy, że chodzi tu o niezbędne minimum, a nie o zabezpieczenie zaspokojenia potrzeb na przeciętnym uśrednionym poziomie.

Z kolei w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 9 października 2024 roku (III SA/Po 308/24) stwierdzono, że nie do zaakceptowania z punktu widzenia interesu społecznego jest sytuacja, w której spłata zobowiązań wobec ZUS-u zmusza dłużnika do korzystania ze środków pomocy społecznej, ustawodawca po to bowiem stworzył możliwość umarzania należności składkowych (także ściągalnych), aby umożliwić egzystencję podmiotom zadłużonym, zapewnić ich powrót do normalnego życia oraz terminowe regulowanie zobowiązań bez konieczności ubiegania się o pomoc społeczną i popadania w spiralę zadłużeń. Wypaczeniem stosowania instytucji umorzenia składek jest stanowisko, że składki powinny być za wszelką cenę ściągane z uwagi na stan finansów ZUS, podczas gdy prawodawca wyraźnie wskazuje, że granicą, której przekraczać nie wolno, jest doprowadzenie do niemożności zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych zobowiązanego, a wysokość zadłużenia jest istotnym elementem, który ZUS powinien zestawić z sytuacją materialną i życiową osoby zobowiązanej oraz ocenić, czy wyegzekwowanie właśnie takiej wysokości zadłużenia w sytuacji, w jakiej znajduje się zobowiązana, nie pociągnie dla niej zbyt ciężkich skutków.

Umorzenie należności z mocy prawa

Ustawa wymienia również dwa przypadki, w których do umorzenia należności z tytułu składek dochodzi z mocy prawa. Takie umorzenie następuje, gdy:

• miało miejsce wyrejestrowanie płatnika składek oraz ubezpieczonych – umorzeniu z mocy prawa ulegają należności z tytułu składek, jeżeli ich wysokość nie przekracza wysokości 10-krotności kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji;

• dłużnik zmarł – umorzeniu z mocy prawa ulegają należności z tytułu składek, jeżeli ich wysokość nie przekracza wysokości 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kwartale poprzedzającym datę zgonu dłużnika.

Jeżeli umorzenie należności z tytułu składek następuje z mocy prawa, ZUS nie wydaje decyzji w sprawie umorzenia tych należności (jest to zbędne, zważywszy, że skutek prawny w postaci umorzenia zachodzi automatycznie w razie ziszczenia się wskazanych w ustawie okoliczności).

Umorzenie należności z tytułu składek - podsumowanie

Podsumowując, przesłanki umarzania całkowicie nieściągalnych należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne zostały określone na tyle konkretnie, że przy podejmowaniu decyzji umorzeniowych dotyczących tych należności element uznaniowości zasadniczo nie występuje, ewentualnie ma stosunkowo niewielkie znaczenie. Brak uznaniowości występuje również z oczywistych względów (brak aktu decyzyjnego) przy umorzeniach, do których dochodzi z mocy prawa. Inaczej jest natomiast w przypadku umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek, do którego może dochodzić pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. W orzecznictwie podkreśla się, że w takich przypadkach kluczowe znaczenie ma rzetelny dobór i ocena okoliczności branych pod uwagę, dotyczących bieżącej sytuacji finansowej, zdrowotnej i rodzinnej osoby zobowiązanej – czy ma ona cechy trwałości i jaki będzie jej bardziej prawdopodobny rozwój, także z uwzględnieniem wieku osoby zobowiązanej.