Konieczność opłacania składek na ubezpieczenia społeczne wynika wprost z przepisów prawa i co do zasady dotyczy większości przedsiębiorców. Nieopłacanie składek na ubezpieczenia społeczne rodzi poważne konsekwencje. Co się stanie, gdy wymagane składki nie zostaną opłacone? Czy w takiej sytuacji przedsiębiorca może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej?
Obowiązek opłacania składek do ZUS-u
Zgodnie z treścią Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych płatnik składek jest obowiązany według zasad wynikających z przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Zdecydowana większość przedsiębiorców musi opłacać składki zgodnie z ustawowymi wartościami oraz terminami. Wyjątkiem od tej zasady jest wykonywanie działalności nierejestrowanej oraz korzystanie z ulgi przez młodych przedsiębiorców. W 2024 roku wysokość podstawowej składki do ZUS-u przy prowadzeniu jednoosobowej działalności gospodarczej wynosi 1479,62 zł + składka zdrowotna, a z ubezpieczeniem chorobowym 1594,19 zł + składka zdrowotna.
Przesyłanie deklaracji rozliczeniowej (ZUS DRA), imiennych raportów miesięcznych (ZUS RCA, ZUS RSA, ZUS RPA) oraz wpłata składki we właściwej wysokości powinny następować:
- do 5. dnia następnego miesiąca – dotyczy to jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych;
- do 15. dnia następnego miesiąca – dotyczy to płatników mających osobowość prawną, m.in.: spółek kapitałowych, spółdzielni, stowarzyszeń, fundacji, jednostek samorządu terytorialnego, uczelni wyższych, kościołów, ZOZ itp.;
- do 20. dnia następnego miesiąca – dotyczy to pozostałych płatników składek, a więc tych, którzy opłacają wyłącznie składki na własne ubezpieczenia (np. wspólników spółek), przedsiębiorców i inne podmioty niemające osobowości prawnej, które zatrudniają innych ubezpieczonych, w tym spółek osobowych.
„Termin płatności, w razie nieopłacenia składek, oznacza datę powstania zaległości z tego tytułu i to niezależnie od tego, czy i na ile prawidłowo został wykonany przez płatnika obowiązek wskazania podstawy wymiaru i opłacenia należnej składki.
Deklaracja płatnika składek na ubezpieczenie społeczne stanowi źródło obowiązku płatniczego, a w przypadku nieuiszczenia określonego w niej zobowiązania stanowi podstawę do wystawienia tytułu wykonawczego (podstawę prawną egzekucji, źródło obowiązku podlegającego egzekucji) i przymusowego ściągnięcia przedmiotowej należności w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym”.
Odpowiedzialność za brak składki na ubezpieczenia społeczne
Jeśli chodzi o konsekwencje dotyczące nieopłacania składek do ZUS-u w wymaganym terminie i prawidłowej wysokości, to przede wszystkim mają one charakter cywilny. Zakład może domagać się uregulowania zaległości, przy czym najpierw robi to bez udziału organów egzekucyjnych. Zadłużony przedsiębiorca otrzymuje początkowo wezwanie do zapłaty, w którym naliczone zostają odsetki od nieterminowej płatności. ZUS ma prawo doliczyć dodatkowe kary pieniężne, szczególnie gdy nieopłacanie składek nie jest pierwszą taką sytuacją u danego przedsiębiorcy. Jeśli dłużnik nie spełni swojego obowiązku w zakreślonym terminie, ZUS może przystąpić do egzekucji, wystawiając administracyjny tytuł wykonawczy i dokonując np. zajęcia rachunków bankowych przedsiębiorcy lub wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości przedsiębiorcy. Równie dotkliwą konsekwencją nieopłacania składek ubezpieczeniowych jest utrata prawa do zasiłku chorobowego i macierzyńskiego, a także brak możliwości uzyskania różnego rodzaju dofinansowań.
Czy przedsiębiorca, który nie odprowadza składek na ubezpieczenia społeczne, może być pociągnięty także do odpowiedzialności karnej? Tak, choć będzie to dotyczyło sytuacji, w której nie płaci on składek za swoich pracowników. Tego rodzaju zachowanie jest traktowane jako wykroczenie, co jest zgodne z treścią art. 98 ust. 1 wcześniej cytowanej ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika:
- nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie,
- nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia,
- udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli,
- nie dopełnia obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłaca je nienależnie,
- nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych,
- nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie,
- nie dopełnia obowiązku przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym we właściwej formie
– podlega karze grzywny do 5000 zł.
„W piśmiennictwie wskazuje się, iż płatnik, który najczęściej jest jednocześnie pracodawcą, nie może powoływać się na złą kondycję finansową przedsiębiorstwa dla uzasadnienia zaniechania opłacania składek. Nie może on usprawiedliwiać swego zachowania stanem wyższej konieczności (art. 16 § 1 KW, art. 26 § 1-2 KK), a to z uwagi na naruszenie zasady subsydiarności. Mianowicie system prawny przewiduje szereg środków prawnych, których zasadniczym celem jest polepszenie kondycji finansowej przedsiębiorstw, np. postępowanie naprawcze, a instytucja stanu wyższej konieczności nie może służyć ratowaniu nierentownych płatników”.
Nieopłacanie składek do ZUS-u jako przestępstwo
W zdecydowanej większości przypadków nieopłacanie składek na ubezpieczenia społeczne pracowników będzie stanowić wykroczenie, a nie przestępstwo. W takiej sytuacji sprawca nie jest wpisywany do rejestru skazanych i nie musi obawiać się kary ograniczenia lub pozbawienia wolności. Jeśli jednak sytuacja z brakiem składek powtarza się u danego przedsiębiorcy dosyć często, jego czyn może być rozpatrywany na gruncie Kodeksu karnego. To z kolei wiąże się z dużo bardziej surową odpowiedzialnością za popełniony czyn.
Jak stanowi art. 218 kk, kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sprawca ww. czynu, który odmawia ponownego przyjęcia do pracy, o której przywróceniu orzekł właściwy organ, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeśli sprawca, będąc zobowiązany orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Dodatkowo istnieje możliwość pociągnięcia sprawy do odpowiedzialności karnej na podstawie art. 219 kk, zgodnie z którym, kto narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych, nie zgłaszając, nawet za zgodą zainteresowanego, wymaganych danych albo zgłaszając nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
O zmianie kwalifikacji prawnej czynu decyduje uporczywość i złośliwość płatnika, który nie chce regulować zobowiązań składkowych wobec ZUS-u. Warto już w tym miejscu nadmienić, że uporczywość sprawcy nie jest tym samym, co długotrwałość w zaprzestaniu płacenia składek na ubezpieczenia społeczne. Według doktryny i orzecznictwa z uporczywością mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca zmierza swoim zachowaniem do naruszenia praw pracowników, a więc jest świadomy naruszania prawa.
„Uchylanie się od obowiązku określonego w art. 218 §1a KK winno następować w sposób »uporczywy« bądź »złośliwy«, albowiem to wynika ze znamion przestępstwa. Tym samym sam fakt niewykonywania obowiązku nie jest równoznaczny z uchylaniem się od niego. W pojęciu »uchyla się« zawarty jest bowiem negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do świadczenia oraz determinacja w jego działaniu, co prowadzi do tego, że sprawca nie dopełnia obowiązku, pomimo że ma obiektywną możliwość jego wykonania. Natomiast »złośliwość« oznacza działanie sprzeczne z interesem pracowników, podjęte bez racjonalnego wytłumaczenia. Zwrot ten określa stronę podmiotową sprawcy, wskazując na jego motywację, sprowadzającą się do chęci wyrządzenia danej osobie krzywdy, nieprzyjemności, poniżenia”.
Odnosząc się do powyższego, pojawia się pytanie – czy przedsiębiorca może ponosić odpowiedzialność karną, jeżeli nie opłaca składek do ZUS-u wyłącznie za siebie? Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku jednoosobowych działalności gospodarczych, z którymi nie wiąże się zatrudnianie ani jednego pracownika. W świetle obowiązujących przepisów na powyższe pytania należałoby udzielić odpowiedzi twierdzącej. Przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność, który nie opłaca za siebie składek, narusza bowiem przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych, a poniekąd także prawa pracy. Tym samym może być pociągnięty do odpowiedzialności zarówno za popełnione wykroczenie, jak i przestępstwo. O kwalifikacji prawnej jego czynu decydują oczywiście okoliczności sprawy oraz dotychczasowe zachowanie płatnika składek. Warto jednak podkreślić, że jeśli nieopłacenie składek nie wynikło ze złej woli przedsiębiorcy lub był to jednorazowy incydent, to nie ma mowy o odpowiedzialności karnej, lecz wykroczeniowej. Nawet jeśli dana osoba zostanie skazana za przestępstwo, to sądy z reguły stosują łagodne kary, tj. nie ograniczają ani nie pozbawiają wolności przedsiębiorców, którzy do tej pory nie byli skazani za podobny czyn.
Nieopłacanie składek na ubezpieczenia społeczne - podsumowanie
Nieopłacanie składek na ubezpieczenia społeczne może wiązać się nie tylko z odpowiedzialnością cywilną sprawcy, ale także odpowiedzialnością karną. Pojawia się to przede wszystkim w sytuacjach, gdy przedsiębiorca nie odprowadza składek do ZUS-u za swoich pracowników. Teoretycznie brak składek należnych za samego przedsiębiorcę (np. w przypadku jdg) również może oznaczać pociągnięcie go do takiej odpowiedzialności. Jeśli działanie sprawcy nie ma charakteru złośliwego i uporczywego, to zostanie zakwalifikowane jako wykroczenie, za które grozi tylko kara grzywny. Odpowiedzialność karna w takich przypadkach jest niezależna od odpowiedzialności cywilnej.
