W polskim prawie obecnie brak jest instytucji spółki cichej. Jednakże ten typ stosunku prawnego, choć prawnie nieuregulowany, nadal zdarza się w polskich realiach. Jest to swoistego rodzaju „metoda inwestycyjna”, gdzie wspólnik cichy lokuje swój kapitał w określone przedsięwzięcie, pozostając jednocześnie w ukryciu. Zawieranie niemal wszelkiego rodzaju umów wiąże się z koniecznością poniesienia określonych konsekwencji podatkowych. Czy w przypadku umowy spółki cichej jest podobnie, biorąc pod uwagę to, że nie jest ona prawnie uregulowana? Jakie skutki podatkowe powoduje zawarta umowa spółki cichej? Odpowiedź znajduje się poniżej.
Co to jest spółka cicha? Elementy umowy spółki
Umowa spółki cichej należy do kategorii tzw. umów nienazwanych, tj. takich, które nie są uregulowane w kodeksie cywilnym. Zawarcie tego typu umowy wiąże się ściśle z zasadą swobody umów, o której stanowi art. 3531 Kodeksu cywilnego:
„[s]trony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”.
Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 27 listopada 2018 roku, I ACa 104/18,
„[i]stota spółki cichej opiera się na wniesieniu przez wspólnika cichego, dysponującego majątkiem rzeczowym lub finansowym, wkładu na rzecz drugiego wspólnika jawnego, prowadzącego przedsiębiorstwo lub inną działalność zarobkową we własnym imieniu. Wspólnik cichy w zamian za swój wkład uczestniczy w zyskach tej działalności, nie ujawniając jednak się na zewnątrz, nie mając też praw do majątku tej spółki”.
Jak zostało wskazane wyżej, spółka cicha jest swego rodzaju „metodą inwestycyjną” kapitału wspólnika cichego w dane przedsięwzięcie, z którym wiąże on pewne nadzieje na zwiększenie wyłożonego kapitału.
Jak dalej wskazuje Sąd Apelacyjny w Łodzi, „[e]lementy charakterystyczne dla spółki cichej to:
- wniesienie wkładu przez wspólnika cichego,
- anonimowość wspólnika cichego w relacjach zewnętrznych,
- brak uprawnień wobec majątku wspólnika jawnego,
- partycypacja wspólnika cichego w zysku przedsiębiorcy,
- wyłączenie wspólnika cichego z prowadzenia spraw przedsiębiorstwa oraz
- nieponoszenie przez wspólnika cichego odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorcy”.
Przykład 1.
Jan Kowalski dysponując kapitałem pieniężnym w wysokości 100 000 zł, postanowił zawrzeć z Janem Nowakiem umowę spółki cichej. Jan Nowak prowadzi działalność w zakresie świadczenia usług budowlanych. Ich wspólne przedsięwzięcie (inwestycja) ma polegać na budowie budynków mieszkalnych na wyodrębnionej części niezabudowanego gruntu nabytego przez Jana Nowaka. Jan Kowalski wnosi do spółki cichej jedynie wkład pieniężny – 100 000 zł, w terminach określonych w umowie spółki cichej. Wkład Jana Kowalskiego zostanie przeznaczony na nabycie niezabudowanego gruntu, w celu realizacji inwestycji prowadzonej przez Jana Nowaka, a następnie na budowę budynków mieszkalnych. Strony ustaliły, że Jan Kowalski uczestniczy w zysku inwestycji w proporcji ustalonej w określonym procentem zysku netto z inwestycji, natomiast w stratach Jan Kowalski uczestniczy jedynie do wysokości wniesionego wkładu.
Prawa wspólnika cichego ograniczają się w tym przypadku wyłącznie do udziału w zyskach przedsiębiorstwa i ewentualnej partycypacji w stratach, nie uczestniczy w zyskach związanych ze zmianą wartości majątku spółki, czyli nie zyskuje dodatkowego profitu wynikającego ze zwiększenia wartości przedsiębiorstwa w okresie, gdy spółka cicha funkcjonowała.
Istota spółki cichej wyczerpuje się w stosunku zobowiązaniowym łączącym wspólników (spółka wewnętrzna). Ważne przy tym jest podkreślenie, że wspólnik cichy nie staje się współwłaścicielem majątku, do którego wniósł wkład, ani nie występuje w stosunkach zewnętrznych. Tytułem prawnym uzyskania korzyści majątkowej przez wspólnika cichego nie jest posiadany udział w kapitale przedsiębiorcy, lecz umowa cywilnoprawna.
W przypadku zaś rozwiązania spółki cichej przedsiębiorca (wspólnik jawny) winien rozliczyć się ze wspólnikiem cichym na podstawie sporządzonego bilansu. Rozliczenie to powinno obejmować wkład wspólnika cichego oraz zyski i straty przedsiębiorstwa z ostatniego roku. Jednocześnie nie ma przeszkód, aby przedsiębiorca i wspólnik cichy poszerzyli w drodze umowy prawa wspólnika cichego lub podjęli czynności, aby został on w toku współpracy ujawniony np. poprzez zawarcie innej umowy.
Strony powinny pamiętać, że zawierając umowę spółki cichej, należy szczegółowo uregulować m.in. zasady podziału zysków z przedsięwzięcia oraz ewentualnych strat, wzajemne prawa i obowiązki stron oraz czas trwania przedsięwzięcia.
Umowa spółki cichej a podatek PCC
Zgodnie z art. 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych, podatkowi podlegają następujące czynności cywilnoprawne:
- umowy sprzedaży oraz zamiany rzeczy i praw majątkowych,
- umowy pożyczki pieniędzy lub rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku,
- umowy darowizny – w części dotyczącej przejęcia przez obdarowanego długów i ciężarów albo zobowiązań darczyńcy,
- umowy dożywocia,
- umowy o dział spadku oraz umowy o zniesienie współwłasności – w części dotyczącej spłat lub dopłat,
- ustanowienie hipoteki,
- ustanowienie odpłatnego użytkowania, w tym nieprawidłowego, oraz odpłatnej służebności,
- umowy depozytu nieprawidłowego,
- umowy spółki.
Ustawodawca wprowadził zasadę enumeratywnego określenia czynności podlegających opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Zatem inne, niewymienione w tym przepisie nie podlegają opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych.
Powyższe potwierdza wyrok NSA w Warszawie z dnia 8 marca 2018 roku, II FSK 509/16, gdzie Sąd wskazał że
„Ustawodawca wprowadził zamknięty katalog czynności podlegających opodatkowaniu wyłączył jednocześnie z opodatkowania inne podobne, to zaś oznacza, że czynności niewymienione w katalogu ustawowym nie podlegają opodatkowaniu, nawet jeżeli wywołują skutki w sferze gospodarczej takie same, bądź podobne do tych, które zostały wymienione”.
Wprawdzie opodatkowaniu podlegają umowy spółki, jednakże art. 1a pkt 1 i 2 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych precyzuje, że chodzi o umowy spółek osobowych: spółka cywilna, jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna oraz umowy spółek kapitałowych: akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością, europejskiej.
Jak wskazał Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w piśmie z dnia 1 czerwca 2018 roku, 0111-KDIB4.4014.147.2018.2.ASZ,
„zawarcie umowy spółki cichej, uznanej w świetle przepisów Kodeksu cywilnego za umowę nienazwaną, nie należy do katalogu czynności cywilnoprawnych wymienionych w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych. Czynności tego typu nie można, jak słusznie stwierdził Wnioskodawca, również zakwalifikować, np. jako umowy pożyczki w rozumieniu Kodeksu cywilnego czy też umowy spółki (np. cywilnej), wymienionych w tym katalogu. A zatem zawarcie opisanej we wniosku umowy spółki cichej oraz wniesienie wkładu w wykonaniu tej umowy nie podlegało opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych”.
Zawarcie umowy spółki cichej w tym przypadku może okazać się korzystny podatkowo. Do najważniejszych zalet należy oprócz braku opodatkowania podatkiem od czynności cywilnoprawnych, między innymi:
- brak konieczności rejestracji spółki w ewidencji czy rejestrze sądowym,
- brak ograniczeń co do formy prawnej wspólnika cichego – może to być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna,
- brak ograniczenia co do wkładu wspólnika cichego,
- możliwość pozyskania przez wspólnika jawnego szybszej metody finansowania niż np. kredyt w banku,
- anonimowość wspólnika cichego.
To tylko niektóre z pozytywnych aspektów zawarcia umowy spółki cichej. Warto pamiętać, że zawarcie takiej umowy rodzi nie tylko pozytywne aspekty. Do negatywnych można zaliczyć choćby ryzyko poniesienia straty przez wspólnika cichego, brak ustawowego uregulowania co może być podstawą do nadużyć gospodarczych.