Na skutek rozwodu dochodzi do ustania wspólności małżeńskiej, co wiąże się ze zmianą współwłasności łącznej we współwłasność ułamkową składników majątku małżonków. W dalszej kolejności takie składniki mogą podlegać odpłatnemu zbyciu. W naszym artykule zastanowimy się, czy zbycie nieruchomości a rozdzielność bez podziału majątku jest możliwa i w jaki sposób ustalić obowiązek podatkowy w podatku PIT w takiej sytuacji.
Rozdzielność na skutek rozwodu a podział majątku
Tytułem wstępu warto odnieść się do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (kro), które regulują kwestie powstania wspólności oraz jej ustania.
W myśl art. 31 § 1 kro z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
W świetle natomiast art. 43 § 1 kro oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Wspólność wynikająca ze stosunku małżeństwa jest współwłasnością łączną. Jej cechą charakterystyczną jest to, że niemożliwe jest ustalenie wielkości udziału małżonków we współwłasności (współwłasność bezudziałowa).
W świetle art. 35 kro w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Co do zasady z chwilą ustania wspólności ustawowej (np. na skutek rozwodu) wspólność dotychczas bezudziałowa zostaje zastąpiona przez współwłasność w częściach ułamkowych. Od tej chwili małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, niezależnie od tego, w jakim stopniu każdy z nich przyczynił się do jego powstania.
W myśl art. 50(1) kro w razie ustania wspólności udziały małżonków są równe, chyba że umowa majątkowa małżeńska stanowi inaczej.
Z reguły jest to stan przejściowy, który prowadzi do podziału majątku, choć – jak wynika z dyspozycji przepisu art. 211 Kodeksu cywilnego – podział ten nie jest obowiązkowy. Zgodnie bowiem z tym przepisem każdy ze współwłaścicieli może żądać, żeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Podział majątku wspólnego może nastąpić bądź na mocy umowy między małżonkami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek z małżonków.
W konsekwencji na skutek ustania wspólności małżeńskiej każdy z małżonków nabywa prawo do 50% udziału w każdej rzeczy wspólnej objętej uprzednio wspólnością małżeńską. Kolejnym etapem może być natomiast podział majątku, gdzie małżonkowie mogą ustalić, że dana rzecz będzie w pełni stanowić własność byłego męża lub byłej żony.
Zgodnie z orzecznictwem sądów strony mogą dokonać umownego podziału majątku, nie zachowując reguły równych udziałów, co może być wynikiem wzajemnego obrachunku obejmującego splot interesów osobistych, majątkowych, rodzinnych, biznesowych i innych wykraczających poza ramy majątku dorobkowego.
W tym miejscu wskażmy, że zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy PIT przepisów ustawy nie stosuje się do przychodów z tytułu podziału wspólnego majątku małżonków w wyniku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej oraz przychodów z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub śmierci jednego z nich.
Przychodem z podziału majątku wspólnego jest wartość otrzymanego przez każdego z małżonków majątku, a także wartość spłat (dopłat) otrzymywanych przez jednego z małżonków z tytułu podziału majątku. Wartość majątku oraz wartość spłat uzyskanych z tego tytułu przez małżonków nie podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
W takim przypadku nie ma znaczenia, czy podział jest ekwiwalentny. Nawet jeżeli cały majątek na skutek podziału przypadnie tylko jednemu małżonkowi, to nie występuje w tym przypadku przychód w rozumieniu ustawy PIT. Tak samo stanowi interpretacja Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 24 stycznia 2019 roku (nr 0114-KDIP3-2.4011.627.2018.1.JG1).
Zbycie nieruchomości a rozdzielność bez podziału majątku
Jak wynika z treści art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy PIT, sprzedaż nieruchomości, jej części lub udziału w nieruchomości oraz praw określonych w tym przepisie przed upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie lub wybudowanie, jeżeli nie następuje w ramach wykonywania działalności gospodarczej, skutkuje powstaniem przychodu.
Należy przy tym podkreślić, że ww. przepis nakazuje liczyć bieg określonego w nim 5-letniego terminu od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło nabycie własności nieruchomości, a nie przekształcenie, podział czy scalenie danej nieruchomości.
W konsekwencji w momencie podziału majątku nie dochodzi do ponownego nabycia nieruchomości. Pomimo przekształcenia współwłasności łącznej w ułamkową termin 5-letni należy obliczać od końca roku kalendarzowego, w którym nieruchomość została nabyta do majątku wspólnego (interpretacja Dyrektora KIS z 11 lipca 2023 roku, nr 0113-KDIPT2-2.4011.451.2023.1.ACZ).
Przykład 1.
Pani Agata i pan Michał zakupili do majątku wspólnego nieruchomość w 2005 roku. W 2023 roku wzięli rozwód bez podziału majątku. W tym samym roku sprzedali nieruchomość. Jakie obowiązki podatkowe na gruncie podatku PIT spoczywają na byłych małżonkach?
5-letni termin opodatkowania należy obliczać od końca roku, w którym zakupili nieruchomość do majątku wspólnego, czyli od końca 2005 roku. Na skutek ustania wspólności nie doszło do wyznaczenia nowego momentu nabycia. W konsekwencji z uwagi na upływ terminu określonego w art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy PIT sprzedaż nie rodzi żadnych obowiązków na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych.
Natomiast w przypadku, gdy ww. termin nie upłynął, i po rozwodzie nie doszło do podziału majątku wspólnego, należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 50(1) kro w razie ustania wspólności udziały małżonków są równe. To powoduje, że każdy z małżonków w ramach własnego zeznania PIT-39 rozlicza połowę kosztów podatkowych oraz połowę przychodu ze sprzedaży.
Przykład 2.
Pan Artur i pani Mariola zakupili w 2021 roku nieruchomość do majątku wspólnego za kwotę 200 000 zł. Pod koniec 2022 roku wzięli rozwód, nie dokonując podziału majątku wspólnego. Następnie z początkiem 2023 roku dokonali sprzedaży nieruchomości za kwotę 350 000 zł. W jaki sposób byli małżonkowie powinni dokonać rozliczenia sprzedaży nieruchomości po rozwodzie?
Każdy z byłych małżonków ma obowiązek złożenia deklaracji PIT-39 w terminie do 30 kwietnia 2024 roku. Każdy z małżonków wykaże w zeznaniu przychód w kwocie 175 000 zł, koszt w kwocie 100 000 zł i w konsekwencji dochód do opodatkowania 19% podatkiem w wysokości 75 000 zł.
Podsumowując powyższe rozważania, należy zaznaczyć, że rozdzielność majątkowa może mieć zarówno postać z dokonanym podziałem majątku, jak i bez podziału. W tym drugim przypadku warto mieć na uwadze, że oznacza to równy udział w każdej rzeczy objętej uprzednio wspólnością – dotyczy to również nieruchomości podlegających odpłatnemu zbyciu.
