Po zawarciu małżeństwa między małżonkami, co do zasady, powstaje ustawowa wspólność majątkowa obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Małżonkowie mogą również ustanowić tzw. umowną wspólność. Wówczas zasady łączenia i dzielenia majątku zależą od podjętego przez małżonków porozumienia. Można więc uznać, że „łączenie” majątków nie jest zbyt mocno skomplikowane, kłopoty pojawiają się dopiero w chwili, kiedy wypracowany przez małżeństwo majątek trzeba podzielić. Rozwodom rzadko towarzyszy przyjazna atmosfera, co też tłumaczy, dlaczego podział majątku wspólnego bywa tak problematyczny, a sprawy w sądzie potrafią trwać latami.
Małżeńska wspólność majątkowa, czy to ustawowa, czy umowna, ustaje z chwilą ustania małżeństwa. Prowadzi do tego nie tylko wyrok rozwodowy, ale również unieważnienie małżeństwa oraz śmierć jednego z małżonków. Podział majątku może nastąpić także wskutek ustanowienia małżeńskiej umowy majątkowej, orzeczenia rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, orzeczenia separacji czy też ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Najczęstszą jednak przyczyną jest rozwód.
Jak wskazano powyżej, podział majątku wspólnego może mieć różne podłoże. Jednakże niezależnie od przyczyn postępowanie o podział majątku w każdym przypadku rządzi się takimi samymi prawami (z niewielkim zróżnicowaniem).
Strony postępowania o podział majątku
Co do zasady, uczestnikami omawianego postępowania są małżonkowie lub byli małżonkowie. W sytuacji kiedy podział majątku następuje wskutek śmierci jednego z nich, stroną postępowania mogą być także następcy prawni (spadkobiercy). Uczestniczyć w postępowaniu mogą również wierzyciel jednego lub obojga małżonków lub byłych małżonków, pod warunkiem że dokonał on zajęcia roszczenia o podział majątku wspólnego w postępowaniu egzekucyjnym.
W szczególnych przypadkach stroną postępowania może zostać także gmina lub skarb państwa. Gmina otrzymuje przymiot strony w sprawach o podział majątku wspólnego, w którego skład wchodzi spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, jeżeli pojawia się potrzeba rozstrzygnięcia, któremu z małżonków przypadnie to mieszkanie. Skarb Państwa zostaje z kolei wezwany w charakterze strony w sytuacji, gdy sąd orzekł tylko wobec jednego z małżonków o przepadku przedmiotów majątkowych lub ich równowartości w pieniądzu. Wynika to z faktu, że wartość przepadku zawsze staje się własnością Skarbu Państwa.
Podział majątku a ustalenie nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym
Generalnie od chwili ustania wspólności majątkowej małżonkowie mają prawo do równych udziałów w majątku wspólnym. Jednakże w szczególnych okolicznościach dopuszczalny jest także podział majątku na udziały nierówne – uwzględnia się wówczas stopień, w jakim każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego.
Prawo do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym w stopniu nieograniczonym przysługuje jedynie małżonkom. W przypadku gdy postępowanie toczy się między jednym z małżonków a spadkobiercami drugiego, wspomniani spadkobiercy mogą żądać takiego ustalenia, wyłącznie gdy spadkodawca za życia wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód, bądź wystąpił o orzeczenie separacji.
Zakres ustaleń w sprawie o podział majątku
Postępowanie o podział majątku charakteryzuje się pełną kompleksowością, tj. sąd orzeka o podziale majątku, jak również o – towarzyszących podziałowi – wzajemnych roszczeniach majątkowych. Sąd rozstrzyga m.in. o wzajemnych roszczeniach z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów majątku wspólnego, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na ten majątek nakładów i spłacenia obciążających go długów w okresie od ustania wspólności majątkowej do chwili podziału.
Co więcej, we wspomnianym wyżej postępowaniu w przedmiocie ustalenia nierównych udziałów strony mogą żądać również zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty i z majątku osobistego na majątek wspólny.
Należy mieć na uwadze, że w omawianym postępowaniu sąd nie jest związany wnioskami małżonków. Jeżeli więc uzna, że z materiału dowodowego wynika istnienie jeszcze innego majątku niż ten określony we wniosku, wtedy obejmie go postępowaniem.
Ustalenie wartości majątku
Zasadą generalną jest, iż skład majątku małżonków powinien być ustalany na moment ustania wspólności majątkowej, nie na chwilę faktycznego podziału. Jest to istotne zwłaszcza przy sprawach rozwodowych – sąd w wyroku w przedmiocie rozwodu orzeka o ustaniu wspólności majątkowej. Jednocześnie sąd ten nie wydaje postanowienia co do szczegółowego podziału majątku stron. Tego dokonuje dopiero sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Wartość majątku podlegającego podziałowi ustalana zostaje zatem na dzień ustania wspólności majątkowej oraz według cen obowiązujących w chwili wydania tego postanowienia.
W przypadku składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego w dniu ustania wspólności, a następnie zbytych bezprawnie przez jednego z małżonków jeszcze przed faktycznym podziałem majątku wspólnego, sąd uwzględnia te składniki, biorąc pod uwagę ich stan z chwili ustania wspólności ustawowej, zaś jego wartość z chwili orzekania. W praktyce w takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską. W sytuacji zaś, w której w ramach zbycia do przedmiotowego majątku weszła cena zbycia składnika wcześniej wchodzącego w skład majątku wspólnego, sąd przy podziale uwzględnia tę cenę bez potrzeby dokonywania odrębnych ustaleń wartości owego składnika.
Następnie wskazać należy, że omawiany podział obejmuje te składniki, które istnieją w chwili podziału, nie obejmuje zaś tych, które zostały zbyte lub zużyte w sposób zgodny z prawem przed wszczęciem postępowania. Inaczej rzecz się ma w przypadku składników, które jeden z małżonków sprzedał lub zużył bezprawnie. W takiej sytuacji ich wartość zalicza się na poczet udziału w majątku wspólnym tego małżonka, z którego winy ten majątek uległ uszczupleniu. Wyjątek stanowi jednak wypadek, kiedy należąca do majątku wspólnego kwota pieniężna została przeznaczona przez jednego z małżonków na bieżące koszty utrzymania rodziny – wówczas współmałżonek nie może domagać się rozliczenia tej kwoty przy podziale.
Majątek wspólny a majątek osobisty małżonków
Przy rozliczaniu majątku wspólnego pamiętać trzeba również o wszelkich wydatkach czy nakładach, które były przenoszone między majątkiem wspólnym oraz osobistym małżonków.
Małżonek, który poczynił wydatki z majątku wspólnego na majątek osobisty, jest zobowiązany do zwrotu tej kwoty. Będzie to miało miejsce np. w przypadku, gdy mieszkanie wchodzące w skład majątku osobistego jednego z małżonków zostanie wyremontowane ze środków pieniężnych pochodzących z majątku wspólnego, lub gdy dług jednego z małżonków zostanie zaspokojony z majątku małżeństwa. Rozliczenie nakładów z majątku wspólnego na osobisty badane jest z urzędu przez sąd.
Inaczej wygląda sytuacja, kiedy to jeden z małżonków dokonuje nakładów z majątku osobistego na ten wspólny. Co do zasady, rozliczenie wyżej wspomnianych nakładów dokonywane jest jedynie na żądanie strony. Jeżeli więc sąd uzna, iż nakłady te były konieczne ze względu na dobro rodziny (np. remont wspólnego domu z majątku osobistego), wówczas taki wniosek może zostać oddalony.
Podział majątku a hipoteka
Niejednokrotnie najsilniejszą więzią, jaka łączy małżonków, jest kredyt hipoteczny, dlatego też ten temat jest bardzo ważny w przypadku podziału majątku wspólnego. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 27 lutego 2019 roku, III CZP 30/18, przepisy prawa cywilnego „nie wyłączają możliwości dochodzenia między małżonkami roszczenia o zwrot kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipoteką, spłaconego przez jednego z nich po uprawomocnieniu się postanowienia o podziale majątku wspólnego [...]. A contrario (przyp. aut. – argumentując z przeciwieństwa), oznacza to, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego, sąd określając wartość nieruchomości obciążonej hipoteką nie uwzględnia jej obciążenia hipotecznego”.
Powyższe oznacza, że w razie podziału majątku wspólnego i przyznania jednemu z małżonków nieruchomości obciążonej hipoteką wartość tego składnika nie powinna uwzględniać wartości obciążenia – w dalszym ciągu małżonkowie pozostają stronami umowy kredytowej, czyli są dłużnikami banku (lub innej instytucji finansowej udzielającej kredyt hipoteczny). Wskutek tego wierzyciel kredytowy może dochodzić spłacenia rat od każdego z małżonków. Jednocześnie w razie dokonania spłaty przez jedną ze stron ma ona prawo do tzw. regresu, tj. może dochodzić połowy spłaconych rat kredytu od drugiego z małżonków.
Podział majątku wspólnego – podsumowanie
Podział majątku wspólnego jest zazwyczaj skutkiem orzeczenia przez sąd wyroku rozwodowego bądź unieważniającego małżeństwo. Jednakże sądowy podział może być konieczny także w przypadku śmierci jednego z małżonków (kiedy pozostawia on po sobie spadkobierców), upadłości jednego z nich lub też zawarcia małżeńskiej rozdzielności majątkowej.
Co do zasady, skład majątku małżonków jest ustalany na dzień ustania wspólności majątkowej, nie jego faktycznego podziału, oraz według cen obowiązujących w chwili wydania orzeczenia o ustaniu wspólności małżeńskiej. Warto również pamiętać, że w przypadku gdy jeden z małżonków poczynił wydatki z majątku wspólnego na majątek osobisty, jest zobowiązany do jego zwrotu. Z kolei jeżeli jeden z małżonków dokonał nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, drugi z małżonków będzie zobowiązany do spłaty owych nakładów wyłącznie na wniosek pierwszego z nich.
