Proces dziedziczenia budzi wiele emocji, tym bardziej jeżeli spadkodawca był właścicielem pokaźnego majątku. Szczególnie trudną jest sytuacja, gdy zmarły prowadził dobrze prosperujące przedsiębiorstwo. Sukcesja takiej firmy bywa wielce problematyczna. Część spadkobierców chce przejąć ją w całości, część w ogóle nie chce się nią zajmować. Na skutek braku zgody dochodzi do przetasowań i rozdrobnienia w kwestii udziałów czy akcji spółki. Niejednokrotnie przedsiębiorstwo po śmierci założyciela przechodzi w obce ręce, a rodzina zmarłego w dłuższej perspektywie nie osiąga z niej profitów. Teraz ma się to zmienić. 22 maja 2023 roku weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej, która w założeniu ma chronić majątek spadkodawcy po jego śmierci i zabezpieczyć tym samym interesy jego rodziny. Co jednak, gdy fundacja rodzinna została założona przez małżeństwo? Jak działa fundacja rodzinna a podział majątku wspólnego?
Fundacja rodzinna – czym jest ten twór?
22 maja 2023 roku wszedł w życie całkowicie nowy akt prawny – ustawa o fundacji rodzinnej, który reguluje organizację i funkcjonowanie fundacji rodzinnej, w tym prawa i obowiązki fundatora i beneficjenta. Głównym celem ustawy jest ułatwienie sukcesji w firmach rodzinnych.
Prawodawca wreszcie zauważył problem rozdrobnienia spółek po śmierci ich założyciela, który prowadził w wielu wypadkach do spadku ich wartości lub przejęcia większości ich udziałów przez osoby spoza rodziny. Dziedziczenie firmy często doprowadzało do podziału pakietów udziałów lub akcji między wielu spadkobierców. Wielce utrudniało to kontrolę w spółce, tym bardziej gdy część grona dziedziczących sprzedawało swoje prawa właścicielskie. Takie skomplikowanie prawne i organizacyjne nieraz już doprowadzało do sprzedaży przedsiębiorstwa lub jego upadłości. Omawiana – świeża – instytucja ma to zmienić.
Fundacja rodzinna zostaje powołana po to, aby również po śmierci właściciela biznesu majątek firmy pozostawał w „rękach” jednego podmiotu. Podmiot ten ma z kolei zarządzać nią tak, aby utrzymać jej pozostawanie w rodzinie i by dzięki temu dostarczać środki utrzymania przyszłym pokoleniom. Jednocześnie powołanie fundacji nie pozwala przyszłym spadkobiercom na swobodne rozporządzanie odziedziczonym majątkiem. Przedsiębiorstwo rodzinne będzie bowiem prowadzone zgodnie ze statutem fundacji, o którym w całości decyduje fundator.
W uproszczeniu zadaniem fundacji rodzinnej jest ochrona majątku przedsiębiorstwa, zapewnienie ciągłości jego działalności i w związku z tym umożliwienie członkom najbliższej rodziny korzystania z zysków generowanych przez firmę. Mimo że fundacja ma być zarządzana zgodnie ze statutem założyciela, to jej utworzenie nie ma być korzystne dla interesów fundatorów, a dla ich spadkobierców.
Fundacja rodzinna – co ze statutem?
Statut jest aktem określającym zakres i sposób działania fundacji. Poprzez ten dokument fundatorzy szczegółowo wskazują jej cele. Te z kolei mogą być różnorodne, czysto majątkowe, rozwojowe (inwestycyjne), dążące do jak największej pomocy spadkobiercom, a także mające spełniać świadczenia na rzecz organizacji pożytku publicznego.
Aby jednak fundacja rodzinna mogła zacząć spełniać powyższe zadania, podmiot ten musi zostać założony. Założycielami mogą zostać wyłącznie osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych. Założenie fundacji może nastąpić na podstawie:
- oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej – fundatorzy zakładają je w formie aktu notarialnego;
- ważnego testamentu – fundator może zawrzeć w testamencie oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej. W momencie złożenia oświadczenia powstaje fundacja rodzinna w organizacji, która do momentu wpisu do rejestru może zarządzać posiadanym majątkiem we własnym imieniu.
Powołanie fundacji rodzinnej prócz powyższego oświadczenia wymaga również:
- przyjęcia statutu;
- sporządzenia spisu mienia;
- ustanowienia organów fundacji rodzinnej – zarządu, zgromadzenia beneficjentów, rady nadzorczej (fakultatywnie);
- wniesienia funduszu założycielskiego;
- wpisu fundacji do rejestru fundacji rodzinnych prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim.
Statut fundacji musi przyjąć formę aktu notarialnego. Jego treść z kolei powinna określać co najmniej:
- nazwę fundacji rodzinnej;
- siedzibę fundacji znajdującą się na terytorium Polski;
- cel fundacji rodzinnej;
- beneficjentów lub sposób ich określenia i zakres przysługujących im uprawnień;
- zasady prowadzenia listy beneficjentów, zrzeczenia się uprawnień przez beneficjentów, powoływania i odwoływania oraz uprawnienia i obowiązki członków organów fundacji rodzinnej;
- zasady reprezentacji fundacji rodzinnej przez zarząd albo przez inne organy fundacji rodzinnej;
- zasady zmiany statutu;
- czas trwania fundacji rodzinnej;
- wartość funduszu założycielskiego;
- podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji;
- beneficjentów uprawnionych do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów;
- przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, w tym określenie beneficjentów uprawnionych do mienia w wyniku rozwiązania fundacji rodzinnej.
Statut może określać także inne kwestie – ustawa nie posiada katalogu zamkniętego.
Czym może się zajmować fundacja rodzinna?
Przedmiot działalności fundacji rodzinnej został ograniczony przez ustawę. Przepis art. 5 wskazuje bowiem na zamkniętą listę tego, czym powołany podmiot może się zajmować. Zgodnie z nią fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą jedynie w następującym zakresie:
- zbywania mienia, jeżeli to mienie nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
- najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia;
- przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, a także uczestnictwa w takich podmiotach;
- nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
- udzielania pożyczek beneficjentom oraz spółkom prawa handlowego, w których posiada udziały lub akcje;
- obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z jej działalnością;
- produkcji przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, wyłącznie w związku z prowadzonym gospodarstwem rolnym;
- gospodarki leśnej.
Powołanie fundacji rodzinnej a podatki
Powstanie fundacji rodzinnej jest czymś pomiędzy dziedziczeniem a darowizną. Jak wiemy natomiast, wszystkie te czynności są – co do zasady – opodatkowane. Jak zatem to wygląda w przypadku fundacji?
Samo założenie omawianego podmiotu oraz przekazanie do niego majątku fundatorów nie jest opodatkowane. Fundatorzy czy beneficjenci nie płacą tu ani podatku od czynności cywilnoprawnych (PPC), ani podatku dochodowego (PIT i CIT).
Podatek dochodowy od osób prawnych jest pobierany, ale dopiero w chwili przekazywania środków beneficjentom. Wynosi on 15%. Brak jest przy tym możliwości odliczenia kosztów uzyskania przychodów i amortyzacji.
Jeżeli beneficjenci fundacji należą do najbliższej rodziny (tzw. grupa 0 – fundator, małżonek, potomkowie, przodkowie w linii prostej oraz rodzeństwo), jako podatnicy PIT są całkowicie zwolnieni z podatku. I i II grupa podatkowa musi zapłacić podatek w wysokości 10%. Z kolei grupa III to już 15%.
Fundacja rodzinna a podział majątku wspólnego
Na wstępie należy wyjaśnić, że majątek fundacji obejmuje nie tylko to, co zostało wpłacone przez fundatorów. Podmiot ten może być finansowany również z innych źródeł. Może otrzymać mienie w drodze darowizny albo spadku od dowolnej osoby (w praktyce od fundatorów lub beneficjentów). Wychodzi na to, że fundacja może być zasilana nie tylko przez spadkodawców, ale również przyszłych beneficjentów. Do jej majątku może zatem wejść majątek wspólny małżeństwa, które będzie następnie korzystało z zysku wypracowanego przez fundację.
Fundacja rodzinna działa jednak w inny sposób niż zwykła spółka prawa handlowego. W jej wypadku wniesienie wkładu nie przekłada się na adekwatną liczbę otrzymanych w zamian udziałów czy akcji. Udziały i akcje spółek nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, który po rozwodzie podlega podziałowi. W przypadku wniesienia majątku wspólnego do fundacji rodzinnej małżeństwo nie otrzyma ekwiwalentu w postaci udziałów lub akcji. W praktyce nie otrzymają oni nic, co dałoby się podzielić wskutek rozwodu czy rozdzielności majątkowej.
Majątek fundacji rodzinnej ma charakter bezudziałowy. W momencie wniesienia wkładu do fundacji przestaje on być majątkiem przenoszącym, a także staje się niemożliwy do zwrócenia. Transfer majątku idzie wyłącznie w jedną stronę. Zatem jeżeli do fundacji rodzinnej zostanie wniesiony cały majątek lub jego znaczna część, to w czasie rozwodu lub podziału majątku przy rozdzielności majątkowej część ta nie będzie podlegała rozdzieleniu między małżonków.
Łatwo zatem wyobrazić sobie scenariusz, gdy po rozwodzie tylko jeden z małżonków pozostaje przy fundacji rodzinnej (tylko on jest fundatorem albo beneficjentem). Ustawa nie reguluje takich okoliczności, co grozi możliwością pokrzywdzenia któregoś z małżonków w momencie podziału majątku. Jeden z byłych partnerów zostaje z prawem do zarządzania majątkiem fundacji, a drugi jedynie z prawem do alimentów względem fundacji rodzinnej.
Powyższe można rozwiązać, wprowadzając zmiany w statucie fundacji poprzez zawarcie w nim zapisu o tym, że w razie rozwodu fundatora fundacja rodzinna może zostać rozwiązana lub doprowadzając do tego, że fundatorów będzie dwóch – małżonkowie. Co jednak w przypadku beneficjentów? Tutaj nie ma możliwości zmiany statutu. Zresztą zabezpieczenia te nie są zapisane w ustawie, toteż mało kto będzie pamiętał o takim zapisie, a bez tego bardzo łatwo o pokrzywdzenie jednego z małżonków związanych z fundacją rodzinną.
