W skład masy spadkowej wchodzą aktywa i pasywa należące do zmarłego. Abyśmy mogli je jednak odziedziczyć, muszą posiadać cechę majątkową, a nie osobistą – w przeciwnym razie wygasną z chwilą śmierci danej osoby i w ogóle nie wejdą do spadku. Czy składki opłacane na ubezpieczenia społeczne do ZUS-u mają taki charakter? Czy dziedziczenie składek ZUS jest możliwe?
Składki ZUS
Składkami na ubezpieczenia społeczne określamy kwoty pieniężne odkładane za daną osobę w związku z prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą lub wykonywaniem pracy w ramach stosunku pracy, ewentualnie na podstawie umowy zlecenia. Obecnie wyróżniamy 4 rodzaje takich składek:
- na ubezpieczenie emerytalne,
- na ubezpieczenie rentowe,
- na ubezpieczenie chorobowe,
- na ubezpieczenie wypadkowe.
Składka na ubezpieczenie zdrowotne płatna do Narodowego Funduszu Zdrowia za pośrednictwem ZUS-u nie należy co prawda do składki społecznej, jednak także musi być opłacana przez przedsiębiorcę lub zatrudnionego.
Składki ZUS posiadają typowo majątkowy charakter, ich minimalna i maksymalna wielkość jest uregulowana konkretnymi przepisami Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Czy to jednak wystarczy do tego, aby mogły być one przedmiotem dziedziczenia lub zapisu testamentowego?
Skład masy spadkowej
Zgodnie z treścią art. 922 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Z powyższego wynika, że tzw. prawa osobiste wygasają wraz z chwilą śmierci osoby, która była do nich uprawniona. Są nimi np. służebności osobiste (np. służebność przechodu lub przejazdu), prawo żądania rozwodu lub separacji, renta, prawo dożywocia, a nawet umowa zlecenia, jeśli jej strony nie postanowią inaczej.
Do spadku, z natury rzeczy, nie należą majątkowe prawa i obowiązki o charakterze publicznoprawnym, wynikające z przepisów należących do innych działów prawa (prawa administracyjnego, prawa finansowego), także wówczas, gdy skutki prawne śmierci osoby fizycznej są oceniane stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego regulujących spadkobranie. Do spadku nie wchodzą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym wynikające z przepisów prawa administracyjnego lub finansowego, nawet, jeżeli te przepisy odsyłają do norm prawa cywilnego.
Dziedziczenie składek ZUS
Ustawodawca przewidział możliwość dziedziczenia składek na ubezpieczenia społeczne opłacanych na rzecz zmarłego. W zależności jednak od tego, gdzie dokładnie znajdują się te pieniądze, spadkobiercami mogą być członkowie rodziny ubezpieczonego albo państwo.
Jeśli zmarły odkładał pieniądze składkowe do ZUS-u tylko w ramach I filaru, jego pieniądze zostaną niestety przejęte przez państwo. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, czy taka osoba pozostawiła po sobie testament oraz jak duże były jej składki. Jeśli część kwoty składkowej była przekazywana do OFE, a więc także do II filaru, to te pieniądze będą podlegały dziedziczeniu w ramach zwykłych zasad spadkowych. Jeśli zmarły pozostawił testament, to składki z II filaru trafią w ręce tylko powołanych do dziedziczenia osób (oczywiście pod warunkiem, że nie odrzucą oni spadku). Jeśli jednak testamentu nie pozostawiono lub został on unieważniony, do dziedziczenia dojdą w takim przypadku osoby z najbliższej rodziny zmarłego zgodnie z zasadami wyrażonymi w Kodeksie cywilnym (w pierwszej kolejności będą to zatem pozostający przy życiu małżonek oraz dzieci spadkodawcy).
Przykład 1.
Pan Igor pracował przez 31 lat w sklepie. W lipcu 2021 roku zamierzał przejść na emeryturę. Przez cały czas trwania jego umowy o pracę zatrudniający odkładał za niego składki do ZUS-u wyłącznie w ramach I filaru (składki nigdy nie trafiły do OFE). W marcu 2021 roku pan Igor zmarł, pozostawiając swoją żonę i dwie córki. Nigdy nie sporządził żadnego testamentu. Do dziedziczenia dojdzie jego współmałżonka oraz dzieci (każde w udziale do 1/3 części), jednak w skład spadku nie wejdą pozostawione przez niego składki ubezpieczeniowe – te zostaną przejęte przez państwo i przeznaczone na wypłaty żyjących emerytów i rencistów.
Przykład 2.
Pan Igor pracował przez 31 lat w sklepie. W lipcu 2021 roku zamierzał przejść na emeryturę. Przez cały czas trwania jego umowy o pracę zatrudniający odkładał za niego składki do ZUS-u zarówno w ramach I, jak i II filaru (składki trafiały więc do OFE, ponieważ takie było wyraźne życzenie pracownika). W marcu 2021 roku pan Igor zmarł, pozostawiając swoją żonę i dwie córki. Sporządził testament, którego mocą do całości spadku powołał wyłącznie jedną córkę Marię. W tej sytuacji składki pana Igora, które zostały zgromadzone w OFE, będą podlegały dziedziczeniu – otrzyma je wyłącznie Maria, pod warunkiem, że przyjmie zapisany jej spadek.
Okazuje się, że spadkodawca jeszcze za swojego życia może wskazać, komu dokładnie mają przypaść środki zgromadzone w OFE i to bez potrzeby sporządzania żadnego testamentu. W tym celu, podpisując umowę z Otwartym Funduszem Emerytalnym, określa się uprawnionego do pobrania pieniędzy składkowych po śmierci ubezpieczonego. Taka osoba nie musi być w ogóle członkiem najbliższej rodziny przyszłego spadkodawcy, nie musi być nawet powołana do dziedziczenia. Składki z OFE przechodzą na nią niejako automatycznie, bez potrzeby przeprowadzania żadnego postępowania spadkowego.
Przykład 3.
Pan Igor pracował przez 31 lat w sklepie. W lipcu 2021 roku zamierzał przejść na emeryturę. Przez cały czas trwania jego umowy o pracę zatrudniający odkładał za niego składki do ZUS-u zarówno w ramach I, jak i II filaru (składki trafiały więc do OFE, ponieważ takie było wyraźne życzenie pracownika). W marcu 2021 roku pan Igor zmarł, pozostawiając swoją żonę i dwie córki. Sporządził testament, którego mocą do całości spadku powołał wyłącznie jedną córkę Marię. W chwili podpisywania umowy z OFE spadkodawca postanowił, że środki zgromadzone w ramach tego funduszu trafią w całości do bliskiego przyjaciela rodziny – pana Adama. W tej sytuacji, jeśli Maria przyjmie spadek po swoim ojcu, odziedziczy jego cały majątek. Nie dotyczy to jednak składek OFE, które w całości trafią do pana Adama (nie ma tutaj żadnego znaczenia, że nie został on powołany do spadku i że nie należy w ogóle do rodziny pana Igora).
Jak uzyskać składki ZUS zmarłego?
Wiemy już, że dziedziczenie składek ZUS jest możliwe pod warunkiem, że są zgromadzone w ramach I filaru (OFE). Powołanie do odbioru takich pieniędzy nie oznacza jednak, że zostaną one automatycznie przekazane przez fundusz uprawnionej osobie.
W przypadku śmierci ubezpieczonego prawo do wypłaty pieniędzy zgromadzonych w OFE pojawi się, dopiero gdy uprawniony zgłosi zgon danej osoby do funduszu. W przeciwnym wypadku składki będą podlegały w dalszym ciągu inwestowaniu. Na szczęście ustawodawca nie przewidział terminu, w którym należy dokonać zgłoszenia do OFE – uprawnienie do żądania wypłaty składek nie podlega więc przedawnieniu. Im szybciej jednak uprawniony dopełni wymaganych formalności, tym szybciej uzyska należne mu pieniądze. Zgłoszenie wymaga przedłożenia aktu zgonu ubezpieczonego wraz z wnioskiem o wypłatę wszystkich środków zgromadzonych w OFE. Każdy Fundusz stosuje inne zasady, stąd w niektórych przypadkach konieczne będzie złożenie w tym celu stosownego formularza, niekiedy wystarczające będzie sporządzenie własnoręcznego wniosku.
Nieco więcej formalności pojawia się w przypadku, gdy uprawnionym do odebrania składek ZUS jest powołany do dziedziczenia spadkobierca (bez względu na to, czy nastąpi to w formie dziedziczenia testamentowego, czy też ustawowego). W takiej sytuacji OFE wymaga przedłożenia zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia albo odpisu prawomocnego postanowienia sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku po ubezpieczonym. Jeśli powołany do dziedziczenia spadkobierca przyjmie spadek, musi przedłożyć do OFE także ten jeden z ww. dokumentów (OFE musi mieć pewność, że dana osoba uzyskała definitywne prawa do spadku).
Co jednak, jeśli nie wiemy, do którego OFE należał zmarły? Odpowiedzi na to pytanie może nam udzielić ZUS, choć w praktyce zrobi to dopiero wtedy, gdy wystąpi o to prawomocny spadkobierca (konieczne jest więc uzyskanie dokumentu potwierdzającego prawa do spadku).
Uprawniony do odebrania składek może zadecydować, w jakiej formie zostaną mu one wypłacone – albo za pośrednictwem tradycyjnego przekazu pocztowego (pobierana jest jednak wówczas opłata za transakcję i cały proces trwa dosyć długo), albo w formie przelewu elektronicznego (procedura jest szybsza i nie wiąże się z dodatkowymi opłatami).
Dziedziczenie składek ZUS – podsumowanie
Składki ZUS mogą podlegać dziedziczeniu tylko wtedy, gdy zostały zgromadzone w ramach II filaru OFE. Jeśli ubezpieczony opłacał składki wyłącznie w ramach I filaru, zgromadzone tam pieniądze niestety przepadają. Środki w OFE podlegają zarówno testamentowemu, jak i ustawowemu dziedziczeniu, ubezpieczony może przy tym wyznaczyć do odbioru takich pieniędzy osobę spoza grona potencjalnych spadkobierców (robi się to w ramach umowy zawieranej z OFE). Odbiór środków z OFE jest możliwy tylko, gdy uprawniony przedłoży skrócony odpis aktu zgonu ubezpieczonego, a niekiedy także i dokument potwierdzający jego prawa do spadku.
