Różnice między umową o dzieło a umową o roboty budowlane

Umowę o dzieło uregulowano już w 1933 roku w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wprowadzającym Kodeks zobowiązań. Po uchyleniu wspomnianego rozporządzenia konstrukcję tej umowy w zasadzie w niezmienionym kształcie przeniesiono do obowiązującego obecnie Kodeksu cywilnego. Umowa o roboty budowlane została wprowadzona do systemu prawnego w 1964 roku jako podtyp umowy o dzieło początkowo występującej tylko w stosunkach między jednostkami gospodarki uspołecznionej, a od 1990 roku – w obrocie powszechnym. Jakie można wymienić różnice między umową o dzieło a umową o roboty budowlane? O tym poniżej.

Umowa o dzieło (art. 627–646 Kodeksu cywilnego)

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Wysokość wynagrodzenia powinna odpowiadać uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie. W szczególności strony mogą określić wynagrodzenie:

kosztorysowe – na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, którego pierwotna wysokość w określonych okolicznościach (zmiana wysokości cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, konieczność przeprowadzenia prac dodatkowych) może zostać przez strony zmieniona (podwyższona);
ryczałtowe – którego podwyższenia co do zasady przyjmujący zamówienie nie może żądać, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

Zobacz też:

Umowa o dzieło jest tzw. umową rezultatu, co oznacza, że przyjmującemu zamówienie przysługuje wynagrodzenie wówczas, gdy ten rezultat, czyli konkretne dzieło (wykonany na zamówienie mebel, naprawa usterki w samochodzie, utwór muzyczny) powstanie i zostanie przekazany zamawiającemu (zamawiający obowiązany jest odebrać dzieło, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem). Jednakże zamawiający nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia mimo niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego. W takim wypadku zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Sąd Najwyższy w wyroku z 18 stycznia 2018 roku (V CSK 283/17) tak scharakteryzował umowę o dzieło: „Umowa o dzieło jest rodzajem umowy o świadczenie usług, w ramach której wykonawca zobowiązuje się wobec zamawiającego do osiągnięcia ustalonego, materialnego rezultatu (dzieła), a w działaniach prowadzących do wykonania zobowiązania nie jest podporządkowany zamawiającemu, chociaż ten może mu dostarczyć materiału oraz także określić akceptowaną przez siebie technikę wykonania dzieła. Do obowiązków zamawiającego należy natomiast zawsze zapłacenie wynagrodzenia za dzieło i jego odebranie”.

Umowa o roboty budowlane (art. 647–658 Kodeksu cywilnego)

Przez umowę o roboty budowlane wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i z zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Unormowania Kodeksu cywilnego dotyczące umowy o roboty budowlane są bardziej szczegółowe od przepisów odnoszących się do umowy o dzieło i obejmują między innymi zagadnienia:

solidarnej odpowiedzialności inwestora z wykonawcą za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy;
obligatoryjnej gwarancji zapłaty za roboty budowlane udzielanej przez inwestora wykonawcy, w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych;
protokolarnego przejęcia przez wykonawcę od inwestora terenu budowy.

W wyroku Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2018 roku (V CSK 283/17) czytamy: „Umowa o roboty budowlane – z uwagi na treść zobowiązań stron, właściwości i ekonomiczny cel ich świadczeń – niewątpliwie należy do tej samej większej grupy umów o świadczenie usług, co umowa o dzieło. […] Jednak od momentu, gdy ustawodawca zdecydował się nadać umowie o roboty budowlane charakter kontraktu dostępnego powszechnie, różniącego się od umowy o dzieło pewnymi szczegółowymi rozwiązaniami, których stosowanie w praktyce ma bardzo doniosłe konsekwencje (różne terminy przedawniania roszczeń z obu typów umów, a w ostatnich latach także przyjęcie solidarnej odpowiedzialności za podwykonawców, mogące wpływać na ocenę charakteru zobowiązań wykonawcy jako wymagających jego osobistego świadczenia oraz uprawnienie do zażądania gwarancji wykonania zobowiązań przez zamawiającego) istnieje potrzeba znalezienia kryteriów odgraniczających obie te umowy”.

Przepisy wspólne

Przed omówieniem najistotniejszych różnic między przedstawionymi wyżej umowami należy odnotować, że pewne przepisy Kodeksu cywilnego (kc) znajdują zastosowania zarówno w odniesieniu do umowy o dzieło, jak i (odpowiednio) w odniesieniu do umowy o roboty budowlane. Mianowicie zgodnie z art. 656 § 1 kc do skutków opóźnienia się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu albo wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową, do rękojmi za wady wykonanego obiektu, jak również do uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu stosuje się odpowiednio przepisy o umowie o dzieło. Dotyczy to art. 635, art. 636, art. 638 i art. 644 kc, z których wynika, że:

jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła;
jeżeli przyjmujący zamówienie wykonywa dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin; po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie; jeżeli zamawiający sam dostarczył materiału, może on w razie odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie żądać zwrotu materiału i wydania rozpoczętego dzieła;
do odpowiedzialności za wady dzieła stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży (odpowiedzialność przyjmującego zamówienie jest wyłączona, jeżeli wada dzieła powstała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez zamawiającego);
dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie; Jednakże w przypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Co różni obie umowy?

„W orzecznictwie i doktrynie zgodnie przyjmuje się, że zasadniczym kryterium odróżnienia umowy o dzieło od umowy o roboty budowlane jest ocena realizowanej inwestycji stosownie do wymagań prawa budowlanego, a użyte w art. 647 kc określenie obiekt oznacza zmaterializowany rezultat robót budowlanych, stanowiący samoistną całość dającą się wyodrębnić co najmniej pod względem technicznym lub technologicznym” (uchwała Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2021 roku, III CZP 26/21).

„Za takie kryterium trzeba uznać właściwości ustalonego, materialnego rezultatu (dzieła), który ma osiągnąć strona umowy zwana w art. 647 kc wykonawcą. Ustawodawca nie jest niestety precyzyjny w identyfikowaniu tychże właściwości, gdyż w art. 647 kc charakteryzuje świadczenie wykonawcy jako polegające na »oddaniu przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i z zasadami wiedzy technicznej«, ale w nazwie przypisanej omawianemu typowi umowy nie akcentuje tego, żeby świadczenie wykonawcy miało zmierzać do stworzenia obiektu. Rozważana umowa nie jest zatem umową »o wykonanie obiektu«, lecz umową »o roboty budowlane«, co oznacza, że działania, do podjęcia których zobowiązuje się wykonawca mają mieć charakter robót prowadzonych w procesie inwestycyjnym, na terenie, do którego inwestor ma tytuł pozwalający mu dysponować nim na cele budowlane, i na którym – dzięki czynnościom jednego, czy wielu wykonawców, w zależności od tego, jakie zakresy robót im powierzy – zamierza osiągnąć rezultat podlegający ocenie na podstawie przepisów prawa budowlanego” (wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2018 roku, V CSK 283/17).

Potrzeba wyodrębnienia umowy o roboty budowlane od umowy o dzieło wynika z tego, że proces inwestycyjno-budowlany jest w szerokim zakresie regulowany prawem publicznym, które określa, jakiego rodzaju inwestycje budowlane mogą powstać na określonym terenie, w jaki sposób inwestycje te mają być przygotowane i przeprowadzone w celu zapewnienia bezpiecznego wykonania robót, ale i późniejszego bezpiecznego korzystania z ich efektów, nie tylko przez samego inwestora, lecz także przez osoby trzecie.