Zawarcie przez pracownika umowy o zakazie konkurencji oznacza, że zobowiązuje się on do niepodejmowania działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy oraz nieświadczenia pracy w ramach stosunku pracy lub na podstawie umowy cywilnoprawnej na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Jakie skutki prawne ma naruszenie zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy — omawiamy te kwestie poniżej w artykule.
Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy — aktualnie obowiązujące zasady
Stosowanie procedur przewidujących zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej przez pracownika — podczas trwania stosunku pracy — zostało unormowane w ramach przepisów zawartych w Ustawie z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy, zwanej dalej „kp”.
Strony stosunku pracy mogą zawrzeć umowę o zakazie konkurencji zarówno podczas nawiązywania stosunku pracy, jak i w czasie trwania zatrudnienia, a nawet w okresie biegu wypowiedzenia umowy o pracę.
W razie gdy zakaz konkurencji zawarto wraz z nawiązaniem umowy o pracę, a strony nie określą terminu początku jego obowiązywania — zakłada się, że wskazany zakaz obowiązuje od dnia nawiązania stosunku pracy.
Obowiązywanie umowy o zakazie konkurencji w czasie stosunku pracy ulega zakończeniu z wygaśnięciem umowy o pracę.
Umowa o zakazie konkurencji w czasie trwania zatrudnienia powinna odnosić się wyłącznie do działalności pokrywającej się z zakresem przedmiotowym działalności pracodawcy, w konsekwencji — pracodawca nie może zabronić pracownikowi podejmowania żadnej dodatkowej pracy.
Jednocześnie pracownik, który nie zgodzi się na podpisanie umowy o zakazie konkurencji, obowiązującej w czasie trwania stosunku pracy, może spodziewać się określonych skutków.
Naruszenie zakazu konkurencji przez pracownika — odpowiedzialność materialna
Konsekwencje naruszenia zakazu konkurencji wynikającego z umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy uregulowano w odnośnym przepisie kp.
Oznacza to, że pracownik ponosi odpowiedzialność według reguł ustalonych w przepisach art. 114–122 kp.
Tak jak to ma miejsce w wielu przypadkach — uszczegółowienie zasad odpowiedzialności pracownika w związku z naruszeniem zakazu konkurencji, do którego doszło w czasie trwania zatrudnienia, znajdziemy w orzecznictwie Sądu Najwyższego (SN).
„Warunkiem odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika z tytułu naruszenia zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy (art. 101(1) § 2 kp) jest zawinione wyrządzenie pracodawcy szkody stanowiącej normalne następstwo naruszenia zakazu konkurencji (art. 114 i 115 kp)”.
Charakter odpowiedzialności materialnej pracownika uwarunkowany jest rodzajem winy pracownika.
Jeżeli zatem szkoda została wyrządzona nieumyślnie, pracownik ponosi odpowiedzialność w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę, przy czym wysokość odszkodowania nie może jednak przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
Umyślne wyrządzenie szkody przez pracownika powoduje zmianę zasad ciążącej na nim odpowiedzialności odszkodowawczej.
Przykład 1.
Pracownika obowiązują postanowienia umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy. W przypadku wykazania przez pracodawcę umyślnego wyrządzenia szkody pracownik zobowiązany jest do jej naprawienia w pełnej wysokości. W takich okolicznościach odpowiedzialność pracownika dotyczy nie tylko rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę, ale również utraconych przez niego korzyści, np. możliwych do osiągnięcia zysków.
Czy kara umowna za naruszenie zakazu konkurencji jest zasadna?
W świetle faktu, że za naruszenie zakazu konkurencji pracownik ponosi odpowiedzialność materialną unormowaną w kp, za nieważne należy uznać postanowienia, które stanowiłyby zobowiązanie do zapłaty kary umownej, czyli zastosowania posiłkowego przepisów Kodeksu cywilnego (kc).
Potwierdzenie powyższej tezy zawarto w wyroku SN z 2 października 2002 roku (I PKN 549/01, OSNP 2004/9/157), którego wykładnię ilustruje poniższa przykładowa sytuacja.
Przykład 2.
Pracodawca przedłożył pracownikowi do podpisu umowę o zakazie konkurencji, której projekt zawierał niezgodną z prawem pracy (art. 101(1) § 2 kp) klauzulę wprowadzającą karę umowną, w dodatku w rażąco wygórowanej wysokości. Takie działanie pracodawcy uprawnia pracownika do odmowy podpisania projektu. Odmowa akceptacji przez pracownika umowy o zakazie konkurencji obejmującej wskazane powyżej postanowienia nie może być traktowana jako przesłanka do rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem.
W kolejnym późniejszym orzeczeniu SN powyżej przytoczone stanowisko zyskało pełną aprobatę.
Dopuszczalność rozwiązania umowy o pracę w świetle naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji
Oprócz odpowiedzialności materialnej z tytułu naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy — osoba zatrudniona może ponieść konsekwencje niedozwolonych działań na zasadach ogólnych określonych w unormowaniach kodeksowych.
Oznacza to, że w odniesieniu do pracownika, który naruszył zakaz konkurencji, można zastosować — w zależności od danego przypadku:
- wypowiedzenie umowy o pracę,
- rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika — w razie naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych.
Przykład 3.
Strony stosunku pracy zawarły umowę o zakazie konkurencji w czasie obowiązywania umowy o pracę. Poza odpowiedzialnością materialną wynikającą z art. 101(1) § 2 kp zabroniona aktywność konkurencyjna pracownika może także powodować inne konsekwencje, np. w postaci zakończenia współpracy. Jeżeli prowadzenie przez pracownika zakazanej działalności konkurencyjnej stanowi ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych, to pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Ponadto naruszenie zakazu konkurencji może uzasadniać w konkretnych przypadkach wypowiedzenie umowy o pracę zarówno, jeżeli:
- pracownik prowadzi ją wbrew umowie o zakazie konkurencji — wynikającym z art. 101(1) § 1 kp, jak i
- gdy strony stosunku pracy takiej umowy nie zawarły.
Do drugiej z wymienionych okoliczności odniósł się SN w wyroku z 1 lipca 1998 roku (I PKN 218/98). Skład orzekający wyjaśnił, że podjęcie działalności konkurencyjnej względem pracodawcy stanowi podstawę wypowiedzenia umowy o pracę zarówno wówczas, gdy pracownik prowadzi ją wbrew umowie o zakazie konkurencji, jak i gdy umowy takiej strony stosunku pracy nie zawarły.
Skutki prawne naruszenia zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy — podsumowanie
Pracodawca poszkodowany wskutek naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji przewidzianego w umowie może dochodzić od pracownika wyrównania tej szkody na zasadach określonych w przepisach dotyczących odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Ustanowienie kary umownej w związku z naruszeniem konkurencji w trakcie trwania umowy o pracę nie powinno być stosowane. Naruszenie zakazu konkurencji może ponadto skutkować rozwiązaniem stosunku pracy.
