Pracownicy mogą liczyć na zwolnienia od pracy z różnych tytułów. Okoliczności uzasadniające przerwę w wykonywaniu obowiązków służbowych mają różnorodny charakter i mogą wynikać z wielu przepisów. W niniejszym artykule omawiamy najczęściej występujące zwolnienia od pracy, czyli takie, których podstawą prawną jest konkretne unormowanie Kodeksu pracy.
Kodeksowe zwolnienia od pracy — podstawa prawna
Nietrudno się domyślić, że w odniesieniu do tematu, jakim są kodeksowe zwolnienia od pracy, adekwatnym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy, zwana dalej „kp”.
Charakter prawny kodeksowych zwolnień od pracy
Kodeksowe zwolnienia od pracy będące przedmiotem tego artykułu można scharakteryzować w kontekście podstawy prawnej ich udzielania. Chodzi tutaj o przypadki, kiedy pracodawca jest zobowiązany udzielić pracownikowi zwolnienia od pracy w ściśle określonych przepisami kp okolicznościach. Dotyczy to zatem zwolnień udzielanych na podstawie konkretnego postanowienia kp.
Drugim ważnym czynnikiem związanym z kodeksowymi zwolnieniami od pracy jest ich zasadniczo płatny charakter.
Zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy oraz zwolnienie na poszukiwanie pracy
Zgodnie z art. 362 kp pracodawca, w związku z wypowiedzeniem umowy o pracę, może zwolnić pracownika z obowiązku świadczenia pracy do upływu okresu wypowiedzenia. W okresie tego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Zwolnienie na poszukiwanie pracy w okresie wypowiedzenia (art. 37 kp) przysługuje w okresie co najmniej 2-tygodniowego wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego przez pracodawcę. Wymiar takiego zwolnienia wynosi odpowiednio:
- 2 dni robocze — w przypadku wypowiedzenia 2-tygodniowego i 1-miesięcznego,
- 3 dni robocze — w przypadku 3-miesięcznego wypowiedzenia oraz w razie jego skrócenia na podstawie art. 361 § 1 kp.
Za czas zwolnienia na poszukiwanie pracy osoba zatrudniona zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Niewykonywanie pracy w ramach niezawinionego przez pracownika przestoju
Szczególnym przypadkiem zwolnienia od pracy jest niewykonywanie obowiązków pracowniczych w związku z niezawinionym przez pracownika przestojem w okolicznościach przewidzianych w art. 81 kp.
Pracownikowi — za czas niewykonywania pracy – jeżeli był gotów do jej wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną. Natomiast w przypadku gdy taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60% wynagrodzenia. Zawsze jednak wynagrodzenie to nie może być niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Wynagrodzenie za czas przestoju spowodowanego warunkami atmosferycznymi przysługuje pracownikowi zatrudnionemu przy pracach uzależnionych od tych warunków, jeżeli przepisy prawa pracy tak stanowią.
Niewykonywanie pracy z powodów zdrowotnych
Kodeksowe zwolnienia od pracy obejmują swym zakresem przerwy w wykonywaniu pracy spowodowane chorobą pracownika lub innymi czynnikami zdrowotnymi.
Jak wynika z art. 92 § 1 kp, za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek:
- choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną — trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego, a w przypadku pracownika, który ukończył 50. rok życia — trwającej łącznie do 14 dni w ciągu roku kalendarzowego — pracownik zachowuje prawo do 80% wynagrodzenia, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują wyższe wynagrodzenie z tego tytułu;
- wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby przypadającej w czasie ciąży — w okresie wskazanym w pkt 1 – pracownik zachowuje prawo do 100% wynagrodzenia;
- poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz poddania się zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów — w okresie wskazanym w pkt 1 – pracownik zachowuje prawo do 100% wynagrodzenia.
Zwolnienie od pracy w związku z podnoszeniem przez pracownika kwalifikacji zawodowych
Pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą przysługuje urlop szkoleniowy oraz zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwania, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
Ponadto pracownikowi, który zdobywa lub uzupełnia wiedzę i umiejętności bez inicjatywy bądź zgody pracodawcy, może być przyznane nieodpłatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy pod warunkiem zawarcia między pracodawcą a pracownikiem porozumienia w tej sprawie.
Odpowiednie postanowienia w tym zakresie zostały zawarte w art. 1031 § 2 oraz art. 1036 pkt 1 kp.
Zwolnienie przysługujące pracownicom w ciąży oraz karmiącym dziecko
Na podstawie art. 179 § 1 i art. 185 § 2 kp zwolnienie od pracy przysługuje pracownicom ciężarnym lub karmiącym dziecko piersią:
- zatrudnionym przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia albo przy pozostałych pracach wzbronionych, których nie przeniesiono do innej pracy;
- na czas zleconych przez lekarza badań diagnostycznych przeprowadzanych w związku z ciążą, jeżeli badania te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.
W obydwu powyżej wskazanych przypadkach pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Zwolnienia dla osób wychowujących dziecko do lat 14
Kodeksowe zwolnienia od pracy obejmują również zwolnienie od pracy — w wymiarze 16 godzin albo 2 dni w ciągu roku kalendarzowego – przysługujące pracownikowi wychowującemu przynajmniej 1 dziecko w wieku do lat 14.
O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym powyższego zwolnienia decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym.
Zwolnienie od pracy udzielane w wymiarze godzinowym dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do tego wymiaru. Niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny.
Uprawnienia pracownika w zakresie powyższego rodzaju zwolnienia od pracy uregulowano w art. 188 kp. Za czas tego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej
Zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej określone w art. 148(1) kp jest relatywnie nowym rozwiązaniem kodeksowym.
Pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy, w wymiarze 2 dni albo 16 godzin, z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika. W okresie tego zwolnienia od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia.
O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym zwolnienia od pracy z powodu siły wyższej decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym.
Pracodawca jest obowiązany udzielić wskazanego zwolnienia od pracy na wniosek zgłoszony przez pracownika najpóźniej w dniu korzystania z tego zwolnienia.
Zwolnienie od pracy udzielane w wymiarze godzinowym dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru etatu tego pracownika, przy czym niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny.
Przepis art. 148(1) § 1 kp w zakresie zwolnienia od pracy udzielanego w wymiarze godzinowym stosuje się odpowiednio do pracownika, dla którego dobowa norma czasu pracy, wynikająca z odrębnych przepisów, jest niższa niż 8 godzin.
Zwolnienia od pracy określone w przepisach BHP
Zwolnienia od pracy wynikające z przepisów BHP przysługują pracownikom lub ich przedstawicielom za czas nieprzepracowany w związku z:
- udziałem w konsultacjach w zakresie BHP,
- udziałem w posiedzeniach komisji BHP,
- okresowymi szkoleniami w zakresie BHP.
Za czas udziału w konsultacjach i posiedzeniach oraz za okres szkoleń okresowych pracownicy oraz ich przedstawiciele zachowują prawo do wynagrodzenia. Stosowne regulacje w tym zakresie zawarto w art. 23711a § 3, art. 23713 § 2 oraz art. 2373 § 2 i 3 kp.
Zwolnienie od pracy w związku z przeprowadzaniem okresowych i kontrolnych badań lekarskich
Pracodawca zobowiązany jest zwolnić pracownika w związku z przeprowadzanymi okresowymi i kontrolnymi badaniami lekarskimi.
Zarówno okresowe, jak i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Za okres niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w przypadku przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych.
Zwolnienie od pracy młodocianego na udział w zajęciach w związku z dokształcaniem się
Zgodnie z treścią art. 198 kp pracodawca jest obowiązany zwolnić młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się.
Zwolnienie od pracy w związku z udziałem w pracach komisji pojednawczej
Członkowi komisji pojednawczej przysługuje zwolnienie na czas nieprzepracowany w związku z udziałem w pracach tej komisji.
Jak stanowi art. 257 kp, sprawowanie obowiązków członka komisji pojednawczej jest funkcją społeczną. Jednakże członek komisji pojednawczej zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku z udziałem w pracach komisji.
Kodeksowe zwolnienia od pracy — podsumowanie
Pracownicy mogą korzystać ze zwolnień od pracy na podstawie wielu aktów prawnych. Jednak do najczęściej spotykanych zwolnień należą te, które wynikają z przepisów kp. Są to m.in. absencje z przyczyn zdrowotnych, nieobecności spowodowane koniecznością odbywania szkoleń BHP czy zwolnienia z tytułu opieki nad dzieckiem. Pracodawca jest także obowiązany udzielić pracownikowi innych zwolnień, przy czym pracownik zwykle zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy w takich okolicznościach.
