Okolicznościowe zwolnienia od pracy

Podstawowym obowiązkiem pracownika, z którego wypełniania rozlicza go pracodawca, jest wykonywanie pracy. Przepisy prawa wymieniają jednak szereg przypadków, w których pracownik zostaje zwolniony z tego obowiązku. Czym są okolicznościowe zwolnienia od pracy? Wyjaśniamy  w tym artykule. 

Przyczyny opuszczenia pracy

Przyczynami usprawiedliwiającymi nieobecność pracownika w pracy są zdarzenia i okoliczności określone przepisami prawa pracy, które uniemożliwiają stawienie się pracownika do pracy i jej świadczenie, a także inne przypadki niemożności wykonywania pracy wskazane przez pracownika i uznane przez pracodawcę za usprawiedliwiające nieobecność w pracy (§ 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy – dalej „rozporządzenie”).

W rozporządzeniu wymieniono przypadki, w których pracodawca ma obowiązek zwolnić pracownika od pracy. Są to tzw. okolicznościowe zwolnienia od pracy (§ 4-15 rozporządzenia).

Ogólne odesłanie do przepisów prawa pracy

Rozporządzenie najpierw odsyła do unormowań prawa pracy w ogólności, stanowiąc, że pracodawca jest obowiązany zwolnić pracownika od pracy, jeżeli taki obowiązek wynika z Kodeksu pracy, z przepisów wykonawczych do kp albo z innych przepisów prawa. Wymienić można tu np. następujące zwolnienia od pracy, o których mowa w kp:

• na poszukiwanie pracy (art. 37),
• związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych (art. 103¹),
• na zalecone przez lekarza badania lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą (art. 185 § 2);
• dla rodzica wychowującego przynajmniej 1 dziecko w wieku do 14 lat (art. 188);
• dla pracownika młodocianego na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się (art. 198);
• w celu poddania się okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim (art. 229 § 3);
• w celu udziału w posiedzeniach komisji BHP (art. 237¹³ § 2).

Czy okolicznościowe zwolnienia od pracy są płatne?

W dalszej części rozporządzenia wymieniono wprost zwolnienia od pracy przysługujące pracownikowi na mocy unormowań tego aktu prawnego. Pracodawca ma obowiązek zwolnienia od pracy pracownika:

• na czas niezbędny do wzięcia udziału w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze członka tej komisji; dotyczy to także pracownika będącego stroną lub świadkiem w postępowaniu pojednawczym (§ 8);

• na czas niezbędny do przeprowadzania obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych przewidzianych przepisami o zwalczaniu chorób zakaźnych, o zwalczaniu gruźlicy oraz o zwalczaniu chorób wenerycznych (§ 9);

• będącego ratownikiem Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego – na czas niezbędny do uczestniczenia w akcji ratowniczej i do wypoczynku koniecznego po jej zakończeniu (§ 11 ust. 1 pkt 2);

• będącego członkiem ochotniczej drużyny ratowniczej działającej w brzegowej stacji ratowniczej Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa „Służba SAR” – na czas niezbędny do uczestniczenia w akcji ratowniczej i do wypoczynku koniecznego po jej zakończeniu oraz na czas udziału w szkoleniach organizowanych przez Morską Służbę Poszukiwania i Ratownictwa (§ 11 pkt 2b);

• będącego krwiodawcą na czas oznaczony przez stację krwiodawstwa w celu oddania krwi. Pracodawca jest również obowiązany zwolnić od pracy pracownika będącego krwiodawcą na czas niezbędny do przeprowadzenia zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich, jeżeli nie mogą one być wykonane w czasie wolnym od pracy (§ 12);

• na czas obejmujący: 2 dni – w razie ślubu pracownika lub urodzenia się jego dziecka albo zgonu i pogrzebu małżonka pracownika lub jego dziecka, ojca, matki, ojczyma lub macochy; 1 dzień – w razie ślubu dziecka pracownika albo zgonu i pogrzebu jego siostry, brata, teściowej, teścia, babki, dziadka, a także innej osoby pozostającej na utrzymaniu pracownika lub pod jego bezpośrednią opieką (§ 15).

Za czas tych zwolnień od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia ustalonego w sposób określony w § 5 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 roku w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kp. Zgodnie z tym przepisem przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy (§ 16 ust. 1 rozporządzenia i art. 257 kp).

Zwolnienia od pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia za pracę

Pozostała część katalogu zawartego w rozporządzeniu obejmuje zwolnienia od pracy, za których czas pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Należą do nich zwolnienia pracownika:

• wezwanego do osobistego stawienia się przed organem właściwym w zakresie powszechnego obowiązku obrony na czas niezbędny w celu załatwienia sprawy będącej przedmiotem wezwania (§ 5);

• na czas niezbędny do stawienia się na wezwanie organu administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowanie w sprawach o wykroczenia (§ 6);

• wezwanego w celu wykonywania czynności biegłego w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, sądowym lub przed kolegium do spraw wykroczeń; łączny wymiar zwolnień z tego tytułu nie może przekraczać 6 dni w ciągu roku kalendarzowego (§ 7);

• wezwanego w charakterze świadka w postępowaniu kontrolnym prowadzonym przez Najwyższą Izbę Kontroli i pracownika powołanego do udziału w tym postępowaniu w charakterze specjalisty (§ 10);

• będącego członkiem ochotniczej straży pożarnej – na czas niezbędny do uczestniczenia w działaniach ratowniczych i do wypoczynku koniecznego po ich zakończeniu, a także – w wymiarze nieprzekraczającym łącznie 6 dni w ciągu roku kalendarzowego – na szkolenie pożarnicze (§ 11 ust. 1 pkt 1);

• będącego członkiem doraźnym Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych, ujętym na liście ministra właściwego do spraw transportu, na czas wyznaczenia przez przewodniczącego Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych do udziału w postępowaniu (§ 11 ust. 1 pkt 2a);

• na czas wykonywania obowiązku świadczeń osobistych, w trybie i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach (§ 11 ust. 1 pkt 3);

• w celu przeprowadzenia zajęć dydaktycznych w szkole zawodowej, w szkole wyższej, w placówce naukowej albo w jednostce badawczo-rozwojowej, a także w razie prowadzenia szkolenia na kursie zawodowym; łączny wymiar zwolnień z tego tytułu nie może przekraczać 6 godzin w tygodniu lub 24 godzin w miesiącu (§ 13);

• będącego członkiem rady nadzorczej, działającej u zatrudniającego go pracodawcy, na czas niezbędny do uczestniczenia w posiedzeniach tej rady (§ 14).

W razie korzystania przez pracownika ze zwolnień od pracy, o których mowa w § 5-7, 10 oraz w § 11 ust. 1 pkt 1 i 3 rozporządzenia, pracodawca wydaje zaświadczenie określające wysokość utraconego wynagrodzenia za czas tego zwolnienia w celu uzyskania przez pracownika od właściwego organu rekompensaty pieniężnej z tego tytułu – w wysokości i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia (§ 16 ust. 2 rozporządzenia).

Natomiast w przypadku korzystania ze zwolnień od pracy, o których mowa w § 11 ust. 1 pkt 2a, § 13 i § 14 rozporządzenia, pracownik może otrzymać wynagrodzenie od podmiotu, dla którego wykonuje czynności, zwykle na podstawie odrębnej umowy, tj. odpowiednio – ze środków, których dysponentem jest minister właściwy do spraw transportu (wynagrodzenie dla członka doraźnego Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych), ze środków podmiotu prowadzącego działalność dydaktyczną (wynagrodzenie dla wykładowcy), oraz ze środków pracodawcy (odrębne od wynagrodzenia za pracę wynagrodzenie dla członka rady nadzorczej). 

Jak wynika z powyższego, okoliczności, w których należy czasowo zwolnić pracownika od pracy, są dość liczne. Pracodawca może również sam dodatkowo określić przypadki, w których będzie zwalniał pracowników od pracy, ustalając jednocześnie warunki takiego zwolnienia, w szczególności w zakresie zachowania (albo nie) prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia. Oczywiście takie fakultatywne rozszerzenie katalogu zwolnień powinno być uzasadnione względami organizacyjnymi.