Coraz więcej małżeństw się rozpada, a co za tym idzie po rozwodzie, a często jeszcze w jego trakcie, jeśli dojdzie do ustanowienia rozdzielności majątkowej, pojawiają się problemy i dylematy w jaki sposób rozdzielić majątek wspólny.
W czasie trwania małżeństwa zazwyczaj małżonkowie nie liczą tego, który z nich i jakie kwoty zainwestował w majątek wspólny czy też osobisty drugiego małżonka. Sytuacja ta zmienia się po rozstaniu, kiedy trzeba podzielić wspólny majątek i dokonać ostatecznych rozliczeń związanych z zakończeniem związku.
Majątek wspólny
Majątek wspólny małżonków to przede wszystkim przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, w tym przede wszystkim:
pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
środki zgromadzone na rachunku otwartym lub pracowniczym funduszu emerytalnym każdego z małżonków;
kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie w ZUS-ie.
Majątek osobisty
Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku osobistego każdego z małżonków zalicza się:
przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, ale nie dotyczy to renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Rodzaje nakładów
zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków;
zwrot wydatków i nakładów, które jeden z małżonków poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny.
Od tych zasad przewiduje się dwa wyjątki. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, kiedy nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.
Jeśli zaś chodzi o zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków jest to możliwe za wyjątkiem zwrotu wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód.
Nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny
W sytuacji, gdy jeden z małżonków poczynił jakiekolwiek nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny, to regułą jest, że podlegają one rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku.
Przykład 1.
Janina Nowak po zawarciu związku małżeńskiego z Janem Nowakiem kupiła dom, który nadawał się do generalnego remontu. Został on nabyty wspólnie przez małżonków do ich majątku wspólnego. Koszt remontu okazał się znaczny, gdyż szacunkowo określono go na 200 000 zł. Małżonkowie nie dysponowali taką kwotą, jednak pani Janina otrzymała od swoich rodziców darowiznę w wysokości 250 000 zł, z której kwotę 200 000 zł przeznaczyła na remont domu. Po kilku latach małżonkowie się rozwiedli. W takim wypadku w sprawie o podział majątku wspólnego pani Janina będzie mogła dochodzić zwrotu nakładów z majątku osobistego (darowizny od rodziców) na majątek wspólny.
Zwrot nakładów i wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny musi zostać udowodniony.
Małżonek, chcąc dochodzić zwrotu nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty, musi sprostać podstawowym zasadom postępowania cywilnego, czyli udowodnić fakt posiadania środków z majątku osobistego, które stanowiły nakład na majątek wspólny. Za adekwatne dowody nie mogą być uznane same oświadczenia małżonka dotyczące tego faktu, co więcej musi on przedstawić na ten fakt wszelkie możliwe dowody.
Z reguły w sytuacji, gdy małżonek dokonuje nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, należy mu się zwrot połowy tego nakładu. Jednak warto mieć świadomość, że nie zawsze tak jest. Jeśli małżonek czyni nakłady na majątek wspólny, np. dom i lokal użytkowy, które w toku postępowania o podział został proporcjonalnie podzielony pomiędzy oboje małżonków, wówczas zwrotowi ulega jedynie połowa nakładu, gdyż jedynie o taką kwotę nakład zwiększył majątek drugiego małżonka. Jeśli jednak jeden z małżonków dokonał nakładu, a nie został mu przyznany przedmiot majątkowy o zwiększonej w podany sposób wartości, powinien otrzymać zwrot całości nakładu. Tak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 28 czerwca 2017 roku, sygn. IV CNP 62/16.
Przykład 2.
Janina Nowak po zawarciu związku małżeńskiego z Janem Nowak kupiła dom, który nadawał się do generalnego remontu. Został on nabyty wspólnie przez małżonków i tworzył ich majątek wspólny. Koszt remontu okazał się znaczny, gdyż szacunkowo określono go na 200 000 zł. Małżonkowie nie dysponowali taką kwotą, jednak pani Janina otrzymała od swoich rodziców darowiznę w wysokości 250 000 zł, z której kwotę 200 000 zł przeznaczyła na remont. Po kilku latach małżonkowie się rozwiedli. W takim wypadku w sprawie o podział majątku wspólnego pani Janina będzie mogła dochodzić zwrotu nakładów z majątku osobistego (darowizny od rodziców) na majątek wspólny, zaś w myśl powoływanej uchwały Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2017 roku (sygn. IV CNP 62/16), jeśli to pan Jan otrzyma dom na wyłączną własność, pani Janina będzie mogła dochodzić zwrotu nie połowy, a całości nakładu poczynionego na dom z jej majątku osobistego.
Nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty
Jako nakład na majątek odrębny z majątku osobistego uznać należy nakład osobistej pracy jednego z małżonków, w której wyniku nastąpił wzrost wartości przedmiotu należącego do majątku odrębnego drugiego z małżonków. W takim wypadku korzyść majątkowa, o którą następuje wzrost wartości majątku odrębnego dzięki usługom świadczonym osobiście przez jednego z małżonków, określona sumą zaoszczędzonych wydatków z majątku odrębnego, stanowi nakład poczyniony z majątku wspólnego na majątek odrębny.
Nakłady z majątku osobistego na majątek osobisty
Pojawić się może jeszcze jeden problem przy rozliczaniu nakładów pomiędzy małżonkami, a mianowicie, co zrobić w sytuacji, gdy małżonek dokonał nakładu ze swojego majątku osobistego na majątek osobisty współmałżonka. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie regulują takiej sytuacji. Dlatego też rozliczenie takich nakładów odbywa się w oparciu na przepisach zawartych w Kodeksie cywilnym. W tym celu należy złożyć pozew o zapłatę przeciwko drugiemu małżonkowi. Co do zasady to postępowanie będzie toczyło się niezależnie od postępowania o podział majątku.
Jednakże i w powyższym wypadku występuje wyjątek, a to na podstawie praktyki orzeczniczej wynikającej z utrwalonej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, który wskazał na dopuszczalność rozliczenia nakładów i wydatków z majątku osobistego na majątek osobisty w postępowaniu dotyczącym podziału majątku wspólnego, w sytuacji zaistnienia potrzeby kompleksowego rozliczenia nakładów pochodzących zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątków osobistych w jednym postępowaniu w wyjątkowych sytuacjach. Ma to miejsce głównie w sytuacji, gdy dokonywanie rozliczeń w dwóch odrębnych postępowaniach byłoby niecelowe.
Prekluzja roszczenia o zwrot nakładów i przedawnienie roszczenia
Należy pamiętać o tym, aby w toku postępowania o podział majątku zgłosić roszczenia o zwrot nakładów, podlega ono bowiem prekluzji. Prościej rzecz ujmując, roszczenie o dokonanie rozliczenia poczynionych przez małżonków nakładów z majątków osobistych na majątek wspólny po zakończeniu sprawy o podział majątku nie będzie mogło być już dochodzone w innym postępowaniu. Powyższe nie dotyczy jednak nakładów czy wydatków dokonanych w okresie od ustania wspólności majątkowej do chwili podziału majątku.
Przykład 3.
Pan Jan i pani Anna w czasie trwania związku małżeńskiego zawarli umowę kredytu hipotecznego na zakup wymarzonego mieszkania. Przewidywała ona jego spłatę w okresie 25 lat od daty zawarcia umowy. Po 17 latach spłacania wspólnego kredytu małżonkowie uznali, że nie są w stanie kontynuować małżeństwa i zdecydowali się na rozwód. Od rozwodu do czasu wniesienia sprawy o podział majątku minęło 3 lata. W tym czasie pan Jan co miesiąc płacił w całości ratę kredytu za mieszkanie w wysokości 1000 zł. W takiej sytuacji w okresie 3 lat wpłacił 36 000 zł kredytu. Może on żądać od byłej żony kwoty 18000 zł tytułem zwrotu nakładów w związku z regulowaniem rat kredytu.
Z punktu widzenia rozliczenia nakładów istotne jest to, że należy stosować ogólną regułę, zgodnie z którą obliczenie nakładów następuje przy uwzględnieniu ich wartości z dnia dokonywania podziału, ale według stanu istniejącego w chwili ustania wspólności majątkowej.
