ZUS jest instytucją, która w razie wątpliwości co do prawidłowości podlegania ubezpieczeniom społecznym może skontrolować firmę. Taka sytuacja może mieć miejsce, kiedy podejrzewa pozorność zatrudnienia, np. w celu otrzymywania zasiłku. Wówczas umowa o pracę zostaje uznana za nieważną. Co wtedy zrobić? Jakie konsekwencje niesie ze sobą umowa o pracę uznana za nieważną?
Umowa o pracę
Nawiązując stosunek pracy, pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 Kodeksu pracy).
Jeżeli umowa o pracę zostaje podpisana przez obie ze stron, ale praca nie jest świadczona, a druga strona tego nie wymaga, mamy do czynienia z pozornością tej umowy, a złożenie oświadczenia woli dla pozoru jest nieważne. Taka fikcyjna umowa często jest zawierana w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczeń społecznych.
Co ważne, nie ma znaczenia, czy w trakcie zawierania umowy o pracę obie strony miały zamiar wywiązać się ze swoich obowiązków. Ważne jest, czy po zawarciu umowy praca była świadczona. Jeżeli była, nie ma mowy o pozorności zawarcia umowy. Nie wyklucza to jednak możliwości, że umowa została zawarta w celu obejścia prawa (wyrok SN z 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, niepubl.).
| Uwaga! Jeśli zostaje zawarta umowa o pracę, a praca w rzeczywistości nie jest świadczona, wówczas umowa taka jest nieważna. |
W celu ustalenia pozorności zatrudnienia muszą być spełnione trzy warunki:
-
oświadczenie woli złożone dla pozoru,
-
oświadczenie złożone drugiej osobie,
-
druga osoba zgadza się na zawarcie umowy jedynie dla pozoru.
O pozorności zatrudnienia może świadczyć:
-
zatrudnienie krewnego,
-
brak określenia rodzaju świadczonej pracy,
-
brak wiedzy co do treści umowy o pracę,
-
to, że ani wcześniej ani później nikt nie był zatrudniony na danym stanowisku pracy,
-
zły stan zdrowia, który uniemożliwia świadczenie pracy przez pracownika.
O pozorności zatrudnienia możemy mówić również wówczas, kiedy praca jest świadczona, ale na innej podstawie niż umowa o pracę. Jedną z najistotniejszych cech umowy o pracę jest podporządkowanie. Jeśli go brakuje, może to świadczyć o tym, że praca nie jest świadczona w ramach stosunku pracy (wyrok SN z 8 lipca 2009 r., I UK 43/09, niepubl.).
Kontrole z ZUS-u a umowa o pracę uznana za nieważną
ZUS jest uprawniony do przeprowadzania kontroli w celu m.in. wyjaśnienia wątpliwości co do zawartej umowy o pracę (ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, wyrok SN z 23 lutego 2005 r., III UK 200/04, OSNP z 2005 r. nr 18, poz. 292). Takie kontrole często są stosowane w przypadku zawarcia umowy o pracę:
-
z osobami, które w krótkim czasie po zawarciu umowy zaczynają korzystać z długotrwałych zwolnień lekarskich;
-
z ciężarnymi w okresie poprzedzającym termin porodu;
-
z osobami, u których brakuje okresu zatrudnienia, aby otrzymać świadczenia emerytalno-rentowe.
Umowa o pracę uznana za nieważną - postępowanie
Jeżeli Zakład Ubezpieczeń Społecznych orzeknie, że zatrudnienie danej osoby było pozorne (umowa o pracę uznana za nieważną). Nieważność umowy wynika z mocy prawa i ma charakter bezwzględny. Wówczas należy:
-
dokonać wyrejestrowania danej osoby z ubezpieczeń społecznych (ZUS ZWUA) od dnia, z którym została wcześniej zgłoszona do ZUS-u;
-
skorygować wszystkie deklaracje rozliczeniowe, które zostały złożone za tę osobę oraz raporty imienne poprzez ich “wyzerowanie” (ZUS RCA i w przypadku przerwy w opłacaniu składek ze względu na np. L4 - ZUS RSA);
-
w przypadku powstania nadpłaty składek, w związku z korektami deklaracji rozliczeniowych, zaliczyć ją na poczet zaległych, bieżących lub przyszłych składek albo złożyć w ZUS-ie wniosek o ich zwrot (art. 24 ust. 6a, art. 32 ustawy systemowej oraz art. 94 ustawy zdrowotnej). Zwrot nienależnie opłaconych składek dokonywany jest w ciągu 30 dni od dnia wpływu wniosku.
| Uwaga! Jeżeli korekta deklaracji rozliczeniowych wynika z decyzji ZUS, na korektę jest 7 dni od uprawomocnienia się decyzji, jeżeli z kontroli - 30 dni od otrzymania protokołu kontroli. |
Co istotne, wraz z uznaniem umowy o pracę za nieważną, osoba ta traci prawo do świadczeń z ZUS-u, m.in. zasiłku chorobowego czy macierzyńskiego. Niekiedy ZUS może również zażądać od pracownika zwrotu wypłaconych już świadczeń.
Oczywiście zarówno pracodawca, jak i pracownik mają prawo odwołać się od decyzji ZUS-u do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Wówczas sąd bada, czy do ubezpieczeń w ZUS-ie została zgłoszona osoba, która faktycznie nie wykonywała pracy lub wykonywała ją, ale na innej podstawie niż umowa o pracę. W przypadku braku odwołania, decyzja ZUS-u uprawomocnia się.
Przykład 1.
Pani Magdalena w marcu dowiedziała się, że jest w ciąży. Ze względu na to, że nie była nigdzie zatrudniona, poprosiła brata, który prowadzi działalność gospodarczą, o zawarcie z nią umowę o pracę. Po miesiącu pani Magdalena poszła na “ciążowe” zwolnienie lekarskie. Dodatkowo nikt nie został za nią zatrudniony. ZUS skontrolował to zatrudnienie i uznał za pozorne. W związku z nieważnością umowy, konieczne było wyrejestrowanie z ZUS-u od dnia zawarcia umowy o pracę, skorygowanie deklaracji rozliczeniowych oraz zwrot wypłaconych przez ZUS świadczeń.
Przykład 2.
Pan Grzegorz 1 lutego 2017 r. podjął zatrudnienie w firmie X. 13 marca 2017 r. dostarczył pracodawcy pierwsze dwutygodniowe zwolnienie lekarskie, które kontynuował przez następne kilka miesięcy. ZUS podważył to zatrudnienie, uznając, że umowa została zawarta w celu wyłudzenia świadczeń z ZUS-u. W związku z tym umowa o pracę została uznana za nieważną.
