Świadek wezwany na rozprawę sądową prowadzoną w sprawie karnej lub karno-skarbowej jest zobowiązany stawić się na przesłuchanie i złożyć zeznania, przy czym zobligowany jest mówić prawdę. Składanie fałszywych zeznań lub ukrywanie istotnych dla sprawy faktów jest objęte sankcjami karnymi. Oznacza to, że osoba wezwana w charakterze świadka, która będzie próbowała uchylać się od swoich obowiązków, może skończyć jako oskarżona o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 8. Jak od każdej zasady, i od powyżej wskazanej występują ustawowe wyjątki. Wezwanie przedsiębiorcy w trybie świadka i przesłuchanie go w celach dowodowych w sprawie związanej z wykonywanym przez niego zawodem w niektórych przypadkach może być utrudnione, gdyż ustawodawca do procedury karnej wprowadził tajemnicę zawodową i służbową. Czym ona jest i kiedy osoby wykonujące daną działalność lub zawód mogą z niej skorzystać? O tym poniżej.
Czym jest tajemnica zawodowa i służbowa?
Tajemnica zawodowa lub służbowa to informacja niejawna, uzyskana w związku z wykonywaniem czynności służbowych lub prac zleconych, która nie stanowi tajemnicy państwowej, lecz jej nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę prawnie chroniony interes osób lub podmiotów trzecich. Wezwanie przedsiębiorcy w trybie świadka na przesłuchanie na okoliczności objęte tajemnicą zawodową lub służbową nie zwalniają go z obowiązku stawienia się w sądzie, dają jednak prawo do odmówienia składania zeznań lub uchylenia się od odpowiedzi na konkretne pytania.
Kim jest świadek w sprawie karnej i karno-skarbowej?
W procedurze karnej i karno-skarbowej świadek rozumiany jest w ujęciu procesowym, tj. chodzi tu o osobę, którą wezwano do złożenia zeznań, niezależnie od tego, czy była ona faktycznym obserwatorem zdarzeń istotnych dla sprawy. Świadkiem może być wyłącznie osoba fizyczna – nie można przesłuchać np. organu zarządzającego spółki z o.o. Ustawa nie ogranicza przy tym przesłuchania świadków ze względu na wiek czy stan zdrowia fizycznego lub psychicznego.
Funkcji świadka w danym postępowaniu nie można łączyć z jednoczesnym występowaniem w funkcji sędziego, oskarżyciela publicznego, oskarżonego, obrońcy, pełnomocnika, prowadzącego postępowanie przygotowawcze, protokolanta, biegłego, tłumacza czy kuratora przeprowadzającego wywiad środowiskowy. Rolę świadka można jednak łączyć z funkcją oskarżyciela posiłkowego, prywatnego oraz przedstawiciela społecznego.
Kodeks postępowania karnego (dalej jako kpk) w art. 177 wskazuje na trzy zasadnicze obowiązki świadka, a są nimi:
- stawienie się na wezwanie organu procesowego,
- złożenie zeznań,
- mówienie prawdy oraz niezatajanie jej.
Wezwanie przedsiębiorcy w trybie świadka - obowiązki
Jak wskazuje zasada generalna określona w § 1 art. 177 kpk, każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Tajemnica zawodowa i służbowa stanowi zatem wyjątek od drugiego obowiązku określonego we wspomnianym przepisie, tj. złożenia zeznań. Należy pamiętać, że osoba, która w danym postępowaniu zamierza powołać się na tajemnicę, nie może zignorować przesłuchania i w ogóle się na nie nie stawić. Omawiana instytucja nie zwalnia bowiem z obowiązku pojawienia się w sądzie na posiedzeniu lub rozprawie.
Zwolnienie z obowiązku złożenia zeznań lub prawo do uchylenia się od konkretnych pytań w czasie przesłuchania związane z tajemnicą zawodową zostało określone w art. 180 kpk. Zgodnie z tym przepisem osoby zobligowane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” bądź tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru sprawiedliwości zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej.
Czym są informacje niejawne?
Informacja niejawna została określona w art. 1 ust. 1 ustawy o ochronie informacji niejawnych. Zgodnie z tym przepisem są to informacje, których nieuprawnione ujawnienie spowodowałoby lub mogłoby spowodować szkody dla Rzeczypospolitej Polskiej albo których ujawnienie byłoby z punktu widzenia jej interesów niekorzystne, także w trakcie ich opracowywania oraz niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania. Zgodnie z ustawą informacjom niejawnym nadaje się cztery typy klauzul: „ściśle tajne”, „tajne”, „poufne” albo „zastrzeżone”. Tajemnica zawodowa i służbowa z kpk dotyczy klauzuli „poufne” i „zastrzeżone”.
Informacjom niejawnym nadaje się klauzulę „poufne”, jeżeli ich nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla RP m.in. poprzez to, że utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej, utrudni realizację przedsięwzięć obronnych, zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli, utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę bezpieczeństwa lub podstawowych interesów kraju czy też zagrozi stabilności systemu finansowego RP.
Z kolei klauzulę „zastrzeżone” nadaje się informacjom, jeżeli nie otrzymały one wyższej klauzuli tajności, a ich nieuprawnione ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej.
Wykonywanie zawodu lub funkcji objętych tajemnicą
Tajemnicą zawodową lub służbową objęte są wszystkie wiadomości uzyskane przez daną osobę w związku z wykonywanym zawodem lub pełnioną funkcją, które wedle przepisów prawa podlegają tajemnicy. Tajemnica w takim ujęciu obejmuje także wszelkie informacje, z którymi dana osoba zapoznała się ze względu na pełnioną funkcją, wykonywaną pracę, działalność publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, a co do których zobowiązała się, iż ich nie ujawni lub ich nie wykorzysta.
Aktualnie zawody, w których obowiązuje omawiany rodzaj tajemnicy, są określone przeszło w kilkudziesięciu różnych ustawach lub rozporządzeniach, w związku z czym trudno byłoby określić dokładny charakter każdej z nich. Warto jedynie wskazać, że § 2 i § 3 art. 180 kpk wskazuje na tajemnicę notarialną, adwokacką, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarską, dziennikarską, statystyczną oraz tajemnicę Prokuratorii Generalnej.
Uchylenie obowiązku zachowania tajemnicy
Zgodnie z art. 180 § 1 kpk zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej lub służbowej co do zasady następuje na podstawie postanowienia prokuratora lub sądu – w zależności od stadium postępowania. W postępowaniu przygotowawczym kompetencje w tym przedmiocie należą wyłącznie do prokuratury. Mimo że w praktyce to Policja niemalże w całości przeprowadza śledztwa lub dochodzenia, to funkcjonariusz Policji nie jest władny zwolnić świadka z tajemnicy. W procesie karnym na etapie postępowania sądowego kompetencje do zwolnienia z tajemnicy przysługują już tylko sądowi.
Zwolnienie z tajemnicy świadka powołującego się na tajemnicę zawodową lub służbową jest dopuszczalne, gdy odpowiedni organ uzna, iż jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Ustawa jednocześnie nie wskazuje, czym owa „niezbędność dla wymiaru sprawiedliwości” jest, zatem ustalenie spełnienia warunków wyłączenia tajemnicy zależy w każdym przypadku od indywidualnych okoliczności konkretnej sprawy.
Szczególny rodzaj tajemnicy zawodowej a przesłanki zwolnienia
W przepisie art. 180 § 2 kpk ustawodawca wskazał zawody, wobec których ustalił szczegółowe przesłanki zwolnienia z tajemnicy oraz nieco odmienny tryb tego dokonania. Przepis ten odnosi się do poniższych profesji:
- notariusz,
- adwokat i radca prawny,
- doradca podatkowy,
- lekarz,
- dziennikarz,
- statystyk,
- prokurator Prokuratorii Generalnej.
Zwolnienie to jest możliwie przy łącznym spełnieniu dwóch przesłanek, a mianowicie gdy zeznania świadka są niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości oraz nie ma możliwości ustalenia danych okoliczności na podstawie innego dowodu. Oznacza to, że sąd lub prokurator, wydając postanowienie w tym przedmiocie, powinni móc dowieść, że dowód z zeznań takiego świadka może mieć istotny wpływ na wyrok w sprawie oraz że nie ma możliwości przeprowadzenia innych dowodów na ten sam fakt. W tym miejscu warto wskazać na postanowienie Sądu Najwyższego z 29 stycznia 2021 roku (sygn. akt: I KZ 1/21), w którym sąd podkreślił, iż „ocena potrzeby przeprowadzenia określonego dowodu w sposób naturalny wyprzedza przystąpienie do rozpoznania wniosku o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tajemnicy. Rozstrzyganie odnośnie wniosku o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych przed rozstrzygnięciem przez sąd tego, czy okoliczności, na które miałby zeznawać świadek po ewentualnym zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy w ogóle mają znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego byłoby działaniem całkowicie nieracjonalnym, niezgodnym z zasadą ekonomii procesowej, która sprzeciwia się przeprowadzaniu czynności zbędnie spowalniających bieg postępowania lub wręcz całkowicie bezprzedmiotowych z punktu widzenia przedmiotu postępowania jurysdykcyjnego”.
Tajemnica dziennikarska
Tajemnica dziennikarska na mocy art. 180 § 3 kpk została rozszerzona w porównaniu z ochroną tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej i lekarskiej wskazanych w poprzednim akapicie. Różnica jest taka, że w pozostałych wypadkach organ właściwy może zwolnić świadka od tajemnicy w całości, natomiast w przypadku dziennikarzy zwolnienie może nastąpić jedynie w części, gdyż przepis nie zezwala na wyjawienie informacji dotyczących danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych. Ograniczenie to ma charakter bezwzględny i nie może być w żaden sposób naruszane poprzez przez prokuratora czy sąd.
Podsumowując, wezwanie na świadka i złożenie zeznań jest obowiązkiem, od którego nikt nie może się uchylić. Świadoma próba unikania składania zeznań może mieć bardzo daleko idące konsekwencje – w najgorszym scenariuszu osoba, która złoży fałszywe zeznania lub ukrywa istotne dla sprawy fakty, może zostać pozbawiona wolności nawet na 8 lat. Mimo że od stawienia się przed organem wzywającym nie ma możliwości się uwolnić, to od samego składania zeznań już tak. Jednym z takich wyjątków jest możliwość powołania się na tajemnicę zawodową lub służbową. Aby prokurator lub sąd zwolnili świadka z takiej tajemnicy, muszą być w stanie wykazać, że składane zeznania są niezbędne dla wymiaru sprawiedliwości. Postanowienie organu może być jednak zaskarżone zarówno przez stronę postępowania, jak również przez samego świadka.
