Zastaw stanowi jeden ze sposobów ułatwiających wierzycielowi wyegzekwowanie należnego mu świadczenia. Jego istota polega na tym, że właściciel rzeczy ruchomej (zastawca) oddaje rzecz wierzycielowi (zastawnikowi) lub wspólnie ustalonej osobie trzeciej celem zabezpieczenia przysługującego wierzycielowi roszczenia wobec zastawcy (przykładowo roszczenia o zapłatę z tytułu umowy sprzedaży lub zwrotu pożyczki).
Sposoby powstania zastawu
Zastaw może powstać wskutek zawarcia czynności prawnej, to jest umowy pomiędzy właścicielem rzeczy a wierzycielem (tak zwany zastaw umowny) albo na podstawie przepisów prawa (tak zwany zastaw ustawowy). Przykładowo, zgodnie z art. 670 Kodeksu cywilnego (zwanego w dalszej części kc) dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którymi najemca zalega nie dłużej niż rok, przysługuje wynajmującemu ustawowe prawo zastawu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu, chyba że rzeczy te nie podlegają zajęciu.
W praktyce zastaw zostaje w przeważających przypadkach ustanowiony w umowie stron – zastawnika oraz zastawcy. W tym miejscu należy przytoczyć, że zgodnie z art. 306 kc w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy, bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, z wyjątkiem tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Zastaw można ustanowić także w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej.
Do ustanowienia zastawu niezbędne jest także wydanie (na okres obowiązywania umowy) rzeczy ruchomej przez właściciela na rzecz wierzyciela lub osoby trzeciej, na którą strony się zgodziły. Jeżeli rzecz znajduje się już w posiadaniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa. Należy zaznaczyć, że wierzyciel nie uzyskuje żadnych uprawnień do korzystania z rzeczy oddanej w zastaw – uzyskuje wyłącznie jej posiadanie.
Umowa pomiędzy wierzycielem a właścicielem rzeczy powinna zostać zawarta w formie pisemnej. Warto jednak zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 307 § 3 kc zastaw jest skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, jeżeli umowa o ustanowienie zastawu została zawarta na piśmie z datą pewną. Na marginesie można również dodać, że w świetle art. 329 § 1 kc do ustanowienia zastawu na prawie stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego prawa – jednakże umowa o ustanowienie zastawu powinna być zawarta na piśmie z datą pewną, chociażby umowa o przeniesienie prawa nie wymagała takiej formy.
Treść zastawu
Co do zasady strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania (zasada swobody umów ujęta w art. 3531 kc). Odnosząc zasadę ogólną do omawianej tematyki, strony mogą przykładowo zawrzeć umowę, na podstawie której w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej z tytułu pożyczki właściciel obciążył prawem zastawu na rzecz wierzyciela pojazd mechaniczny (ciężarowy) o konkretnym numerze rejestracyjnym i numerze nadwozia.
Należy wskazać, że w umowie zastawu nie można wprowadzić postanowień sprzecznych z istotą zastawu – przykładowo nie można postanowić, że zastawca nie dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu. Oznacza to, że zastawca może w każdym momencie zbyć rzecz innemu podmiotowi (przykładowo na podstawie umowy sprzedaży lub darowizny).
Na podstawie zawartej umowy zastawu wierzyciel/zastawnik:
-
w sytuacji gdy dłużnik nie spełnia swojego świadczenia (przykładowo nie uiści ceny sprzedaży lub nie zwróci kwoty pożyczki), może zaspokoić się z przedmiotu zastawu, nawet jeśli nie stanowi on już własności dłużnika (warto przypomnieć bowiem, że po zawarciu umowy zastawu właściciel rzeczy nie jest ograniczony w uprawnieniu do rozporządzenia nią, co oznacza, że dłużnik może ją na przykład sprzedać lub wynająć). Oznacza to, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z rzeczy (dłużnik) ruchomej niezależnie od tego, czyją jest własnością – przykładowo jeśli zastawca sprzedał samochód ciężarowy (objęty umową zastawu) na rzecz jakiegokolwiek podmiotu (przykładowo spółki z o.o., z którą pozostaje w relacjach biznesowych), to wierzyciel nadal będzie posiadał prawo do zaspokojenia się z przedmiotowego pojazdu;
-
posiada uprawnienie do zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi dłużnika (tak zwane pierwszeństwo zaspokojenia) z wyjątkami wskazanymi w przepisach odrębnych. Przepisem odrębnym jest przykładowo art. 1025 Kodeksu postępowania cywilnego, w którym określono kolejność zaspokojenia wierzycieli w toku egzekucji. Zgodnie z przywołanym przepisem pierwszeństwo (w zaspokojeniu się z kwoty uzyskanej z egzekucji) przed roszczeniami zastawnika będą miały między innymi roszczenia alimentacyjne oraz odszkodowanie za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, wywołanie kalectwa czy śmierci.
Przedmiot zastawu
Na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz orzecznictwa można wskazać, że przedmiotem zastawu mogą być:
-
rzeczy ruchome oznaczone co do tożsamości (w świetle Uchwały Sądu Najwyższego z 30 grudnia 1988 r., sygn. III CZP 48/88, za rzeczy oznaczone co do tożsamości należy uznać rzeczy niezastępowalne, w szczególności wyprodukowane specjalnie dla określonego, zindywidualizowanego kontrahenta, charakteryzujące się swoistymi właściwościami) – przykładowo samochód ciężarowy w danej kolorystyce, konkretnej marki, wyprodukowany w danym roku o indywidualnym numerze rejestracyjnym i numerze nadwozia;
-
rzeczy ruchome oznaczone co do gatunku/rodzaju (w przytoczonej powyżej uchwale SN wskazano, że rzeczami oznaczonymi co do gatunku są rzeczy nowe, produkowane seryjnie, masowo, różniące się tylko pewnymi cechami zewnętrznymi lub zestawem akcesoriów) – przykładowo tona zboża, paleta cegłówek;
-
rzeczy zbywalne, czyli niewyłączone z powszechnego obrotu (z obrotu gospodarczego wyłączone mogą być specyficzne rzeczy, takie jak broń czy substancje niebezpieczne);
-
rzeczy mające obiektywnie określoną wartość majątkową (przedmiotem zastawu nie mogą być rzeczy pozbawione wartości majątkowej, przykładowo prywatne, rodzinne zdjęcia, nagrania z uroczystości rodzinnych);
-
rzeczy, które są fizycznie możliwe do wydania zastawnikowi;
-
rzeczy, które na podstawie odrębnych przepisów są wyłączone spod ustawowej egzekucji (w literaturze przedmiotu wskazuje się przykładowo, że w wypadku zastawu przedmioty te zostają obciążone przez samego dłużnika i przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o wyłączeniu ich spod egzekucji nie znajdują zastosowania);
-
udział we własności rzeczy ruchomej (jeżeli rzecz została wydana zastawnikowi, na co wyrazili zgodę pozostali współwłaściciele);
-
prawa, jeżeli są zbywalne (przykładowo wierzytelności; akcje, obligacje, świadectwa tymczasowe; udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością).
Przybliżając tematykę przedmiotu zastawu, nie można pominąć kwestii, że zastaw obciąża rzecz wraz z jej wszystkimi częściami składowymi. Zgodnie z art. 47 ust. 2 i 3 kc częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego – przykładowo silnik samochodu.
Zastaw obciąża rzecz również wraz z jej przynależnościami. Zgodnie z art. 51 kc przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi. Przynależnościami są przykładowo kluczyk do samochodu, koło zapasowe, klawiatura komputerowa. Należy jednak wskazać, że w świetle art. 52 kc czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych.
Wierzytelność zabezpieczona zastawem
Zastaw może zabezpieczać każdą wierzytelność, bez względu na źródło jej powstania (przykładowo czynność prawna, bezpodstawne wzbogacenie, czyny niedozwolone). Zgodnie z treścią art. 306 § 1 kc wierzytelność zabezpieczona zastawem powinna być „oznaczona”. Polega to na umownym określeniu stosunku prawnego będącego podstawą jej powstania. Strony zawierające umowę zastawu nie są jednak zobowiązane do dokładnego oznaczenia kwoty pieniężnej – w praktyce umożliwia to zabezpieczenie zastawem wierzytelności o wysokości zmiennej albo wierzytelności, której wysokość nie jest ustalona w chwili zawierania umowy (przykładowo umowa kredytowa, która związana jest ze zmiennym stanem zadłużenia). Zastaw może zabezpieczać zarówno wierzytelność pieniężną i niepieniężną (realizacja zastawu, który zabezpiecza wierzytelność niepieniężną, będzie możliwa dopiero z chwilą przemiany tej wierzytelności w roszczenie pieniężne). Zaspokojenie zastawnika (wierzyciela) z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Nie należy pomijać, że zastaw zabezpiecza nie tylko roszczenie główne (dług jednej ze stron), lecz także wszelkie roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną – przykładowo roszczenie o nieprzedawnione odsetki, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz zwrot nakładów na rzecz.
Zastaw - jego akcesoryjny charakter
Z chwilą ustanowienia zastawu powstaje związek łączący ten zastaw z wierzytelnością, na której zabezpieczenie został ustanowiony (zastaw ma akcesoryjny charakter w stosunku do zabezpieczonej wierzytelności). Oznacza to, że nie może on istnieć bez wierzytelności, którą zabezpiecza. Akcesoryjny charakter zastawu polega na tym, że:
-
istnienie zastawu jest uzależnione od istnienia konkretnej, ważnej wierzytelności (jako wyjątek należy potraktować postanowienie art. 306 § 2 kc, zgodnie z którym można ustanowić zastaw w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej),
-
zakres zastawu jest uzależniony od zakresu wierzytelności,
-
przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem powoduje jednoczesne przeniesienie zastawu,
-
wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie zastawu.
