Polski ustawodawca wprowadził szereg różnych form zabezpieczenia wierzytelności. Jedną z nich jest zastaw ustanawiany na rzeczach ruchomych. Okazuje się jednak, że instytucja ta może być stosowana również względem praw, choć wymaga spełnienia określonych przesłanek dla swej ważności. Sprawdźmy więc, czym dokładnie jest zastaw na prawach.
Czym jest zastaw?
Zastaw należy do ograniczonych praw rzeczowych, podobnie jak hipoteka, służebności, użytkowanie oraz spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Najważniejszą cechą zastawu jest możliwość ustanowienia tego prawa na rzeczach ruchomych i zwierzętach – w swej konstrukcji instytucja ta jest bardzo zbliżona do hipoteki, która jest z kolei ustanawiana przede wszystkim na nieruchomościach.
Zgodnie z treścią art. 306 Kodeksu cywilnego w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Zastaw można ustanowić także w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej
Zastaw jest więc ubezpieczeniem wierzyciela, który ma mu zagwarantować wypłacalność dłużnika. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy zobowiązany traci swoje możliwości finansowe i nie może wykonać istniejącej pomiędzy stronami umowy.
Jak powstaje zastaw?
Zastaw jest prawem akcesoryjnym, co w praktyce oznacza, że nie może istnieć samodzielnie bez innego zobowiązania. Jego powstanie jest więc warunkowane inną wierzytelnością wynikającą najczęściej z umowy, rzadziej z obowiązku nałożonego przez sąd lub organ administracji.
Zastaw, niezależnie od przedmiotu, który obciąża, powstaje wskutek zgodnego oświadczenia woli zastawcy (właściciela obciążonej rzeczy, który jest najczęściej także dłużnikiem) oraz zastawnika (wierzyciela, na rzecz którego ustanowiono to zabezpieczenie).
Zastaw zwykły powstaje w drodze realnej czynności prawnej. Do jego ustanowienia niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi. Wydanie rzeczy musi nastąpić w taki sposób, aby wierzyciel mógł przejąć nad nią faktyczne władztwo. Jedynie w przypadku jeśli rzecz już znajduje się we władaniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarczy sama umowa.
Zawarcie umowy zastawu bez realnego przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu powoduje, że umowa taka jest bezskuteczna.
Samo zawarcie umowy zastawu może nastąpić w drodze czynności adhezyjnej, nie ulega jednak wątpliwości, że zastawcą rzeczy może być jedynie jej właściciel, a ponadto umowa ta może dojść do skutku jedynie jeśli zastawnik przejmie władztwo nad rzeczą.
Zastaw na prawach
Liczba zbywalnych praw w Polsce jest dosyć duża, warto więc wymienić przykładowy katalog praw, które mogą stać się przedmiotem zastawu:
-
wierzytelności,
-
prawa z papierów wartościowych,
-
prawa z instrumentów finansowych,
-
prawa majątkowe na dobrach niematerialnych,
-
udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością,
-
akcje w spółce akcyjnej.
Przedmiotem zastawu na prawach nie mogą być jednak prawa o charakterze ściśle osobistym lub nieposiadające cechy zbywalności. W ramach przykładu możemy tutaj wyróżnić:
-
papiery wartościowe,
-
służebności osobiste,
-
prawo dożywocia,
-
prawo do renty,
-
autorskie prawa osobiste do utworu.
Jak ustanowić zastaw na prawach?
Ustanowienie zastawu, którego przedmiotem będzie zbywalne prawo majątkowe, wymaga dla swej ważności zachowania formy przewidzianej dla przeniesienia zastawianego prawa. Innymi słowy, o tym jaka postać umowy będzie właściwa, decyduje każdorazowo przepis odnoszący się do możliwości przenoszenia danego prawa zbywalnego.
Niezależnie od tego ustawodawca przewidział, że minimalną formą umowy zastawniczej na prawach jest umowa pisemna z datą pewną. Jeżeli ustanowienie zastawu na wierzytelności nie następuje przez wydanie dokumentu ani przez indos, do ustanowienia zastawu potrzebne jest pisemne zawiadomienie dłużnika wierzytelności przez zastawcę.
Poświadczenie daty na zawieranej umowie w praktyce jest dokonywane przez notariusza – czyni on wzmiankę na dokumencie, zgodnie z którą data powstania zastawu jest urzędowo poświadczona. Pamiętajmy jednak, że wizyta u notariusza nie jest konieczna w każdym przypadku ustanawiania zastawu na prawach. Zgodnie bowiem z treścią art. 81 § 2 kc czynność prawna ma datę pewną także w wypadkach następujących:
- w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym – od daty dokumentu urzędowego;
- w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez notariusza – od daty wzmianki;
- w razie opatrzenia kwalifikowanym elektronicznym znacznikiem czasu dokumentu w postaci elektronicznej – od daty opatrzenia kwalifikowanym elektronicznym znacznikiem czasu.
Prawa zastawnika
Zastawnik, na którego rzecz ustanowiono zastaw na prawie zyskuje szereg możliwości prawnych – może on wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania prawa obciążonego zastawem. Prawo do dokonywania tzw. czynności zachowawczych przysługuje zastawnikowi (wierzycielowi) niezależnie od treści istniejącej umowy ustanawiającej to prawo. Nie ma tutaj także znaczenia to, czy zastawca jest dłużnikiem osobistym, czy też rzeczowym zastawnika. Pamiętajmy jednak, że powyższa zasada nie uprawnia zastawnika do wstąpienia w prawa zastawcy i samodzielnego dochodzenia wierzytelności obciążonej zastawem od dłużnika.
Rozwiązanie zastawu na prawach
Zastaw na prawach przestaje mieć swoje uzasadnienie, gdy wierzytelność, którą zabezpiecza, została już wykonana. Innymi słowy, jeśli zastawca wykona swoje zobowiązanie, to zastaw nie musi już od tej chwili istnieć.
Zgodnie z treścią art. 332 kc w razie spełnienia świadczenia zastaw na wierzytelności przechodzi na przedmiot świadczenia. Powyższe przejście następuje z mocy samego prawa, tj. nie jest konieczne aneksowanie istniejącej umowy, na podstawie której doszło do powstania zastawu na prawie.
Warto w tym miejscu dodać, że jeżeli dłużnik wierzytelności obciążonej zastawem spełnia świadczenie, zanim wierzytelność zabezpieczona stała się wymagalna, zarówno zastawca, jak i zastawnik mogą żądać złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Jeżeli zaś wierzytelność pieniężna zabezpieczona zastawem jest już wymagalna, zastawnik może żądać zamiast zapłaty, ażeby zastawca przeniósł na niego wierzytelność obciążoną, jeżeli jest pieniężna, do wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Zastawnik może dochodzić przypadłej mu z tego tytułu części wierzytelności z pierwszeństwem przed częścią przysługującą zastawcy.
Podsumowanie
Zastawa na prawach jest ograniczonym prawem rzeczowym ustanawianym w celu zabezpieczenia istniejącej wierzytelności. Przedmiotem zastawu może być jednak prawo zbywalne o charakterze majątkowym. Wraz z wygaśnięciem wierzytelności, którą zastaw zabezpiecza, odpada cel tej instytucji, jednak z mocy samego prawa zastaw przechodzi z wierzytelności na przedmiot świadczenia.
