Co do zasady samo zaciągnięcie zobowiązania nie ogranicza dłużnika w możliwości rozporządzania majątkiem. Nie może ono jednak zmierzać do pokrzywdzenia wierzyciela. Tymczasem dłużnicy, którym grozi niewypłacalność, często próbują uniknąć skutków spodziewanej egzekucji. Wówczas bardzo często dłużnik wyzbywa się majątku. W praktyce najczęściej dochodzi wtedy do zawierania umów darowizny, sprzedaży po zbyt niskiej cenie, ustanowienia hipoteki. Takie postępowanie uniemożliwia wierzycielowi wyegzekwowanie przysługującej mu należności. Warto zapoznać się ze środkami służącymi ochronie przed takim działaniem dłużnika.
Co to jest skarga pauliańska?
Skarga pauliańska jest podstawowym środkiem ochrony wierzyciela przed skutkami celowej niewypłacalności dłużnika. Dzięki tej instytucji wierzyciel może uniknąć negatywnych skutków nielojalnego zachowania dłużnika, żądając uznania jego działań za bezskuteczne.
Kiedy można zastosować skargę pauliańską?
Wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną, gdy zostaną łącznie spełnione następujące przesłanki:
-
dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela,
-
osoba trzecia wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową,
-
dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
-
osoba trzecia wiedziała o tym, że dłużnik działa z pokrzywdzeniem wierzycieli lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Co to znaczy, że czynność została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli?
Zgodnie z art. 527 § 2 Kodeksu cywilnego (kc) czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
W istocie pokrzywdzenie wierzyciela polega na tym, że jego wierzytelność nie może być zrealizowana i zrealizowanie jej w przyszłości jest również wątpliwe. Sąd Najwyższy w wyroku z 18 września 1998 r., (III CKN 612/97) wskazał, iż przez niewypłacalność na tle art. 527 § 2 kc rozumie się aktualny brak możliwości wywiązania się przez dłużnika z zobowiązań finansowych (niekoniecznie ogłoszenie jego upadłości).
Podkreślenia wymaga, że pokrzywdzenie wierzyciela nie jest tożsame z jego szkodą w rozumieniu art. 361 § 2 kc. Ustawodawca wśród przesłanek skargi pauliańskiej nie wskazał szkody, więc nie sposób uznać, iż jej wystąpienie jest konieczne dla zastosowania omawianej instytucji. Pozwany nie będzie mógł zatem skutecznie powoływać się na brak szkody jako na przesłankę wyłączającą uznanie czynności prawnej za bezskuteczną.
Dłużnik może doprowadzić do własnej niewypłacalności lub też ją pogłębić nie tylko w drodze czynności nieodpłatnej. Czynność odpłatna również może powodować taki skutek, w szczególności, gdy świadczenie należne dłużnikowi ma mniejszą wartość niż to, do którego jest on zobowiązany. Do pokrzywdzenia wierzyciela może dojść również wtedy, gdy w drodze takiej czynności dłużnik otrzymuje rzeczy, z których wierzyciel nie może zaspokoić swoich wierzytelności, jak np. usługi, rzeczy wyłączone spod egzekucji.
Nie będzie zatem zasadne żądanie uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli dłużnik za swoje świadczenie otrzymał właściwy ekwiwalent, który dodatkowo podlega egzekucji.
Nie jest wykluczone, że dłużnik wyzbędzie się również takiego ekwiwalentu. Wówczas przedmiotem zaskarżenia może być ta czynność, w wyniku której ekwiwalent wyszedł z majątku dłużnika.
Jak wykazać, że gdy dłużnik wyzbywa się majątku, działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli?
Jedną z podstawowych przesłanek skargi jest to, by dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Oznacza to, że dłużnik w chwili dokonywania czynności prawnej musi zdawać sobie sprawę z tego, że jego czynność prawna może spowodować niemożliwość uzyskania zaspokojenia przez jego wierzycieli.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 29 maja 2015 roku (V CSK 454/14), przesłanką skargi pauliańskiej nie jest zamiar pokrzywdzenia wierzyciela, lecz sama tego świadomość, która ponadto nie musi odnosić się do żadnego konkretnego wierzyciela.
Ciężar udowodnienia świadomości pokrzywdzenia spoczywa na wierzycielu. Fakt ten może zostać przez sąd ustalony za pomocą domniemania faktycznego, opartego na innych okolicznościach, w szczególności na tym, że dłużnik wiedział o istnieniu wierzytelności oraz o tym, że na skutek dokonywanej czynności dojdzie do uszczuplenia jego majątku.
Na podstawie art. 529 kc, domniemywa się, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jeżeli w chwili darowizny był niewypłacalny. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Jak udowodnić, że nabywcy korzyści działają w złej wierze?
Kolejną przesłanką skargi paulińskiej jest to, że w chwili dokonywania czynności prawnej osoba trzecia wie, lub przy zachowaniu należytej staranności może się dowiedzieć o tym, że:
-
czynność prawna krzywdzi wierzyciela dłużnika,
-
dłużnik ma świadomość tego, że działa z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Ciężar dowodu również w tym zakresie spoczywa na wierzycielu. Jednakże, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Oznacza to, że jeżeli wierzycielowi uda się udowodnić istnienie bliskiego stosunku między dłużnikiem a osobą trzecią, to będzie on wówczas zwolniony z konieczności dowodzenia, iż osoba trzecia wiedziała o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Pojęcie bliskiego stosunku to nie tyle pokrewieństwo czy powinowactwo, co rzeczywiste więzi, takie jak np. przyjaźń, dzięki którym osoba trzecia mogła znać sytuację majątkową dłużnika i intencje jego działań.
Podobnie jest w przypadku stałych stosunków gospodarczych. Stosownie do art. 528 § 4 kc, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W takiej sytuacji wystarczy, aby wierzyciel przedstawił dowody świadczące o tym, że dłużnik oraz przedsiębiorca, który uzyskał korzyść majątkową, pozostawali w stałych stosunkach gospodarczych.
W jaki sposób zaskarżyć czynność prawną dłużnika?
Zgodnie z art. 531 § 1 kc uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
W wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, § 2 przywołanego przepisu przewiduje możliwość wystąpienia z powództwem bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło. Z takiego prawa można skorzystać, gdy:
-
osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną,
-
rozporządzenie było nieodpłatne.
W jakim terminie można zaskarżyć czynność prawną dłużnika?
Zgodnie z art. 534 kc uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
Również w odniesieniu do czynności rozporządzającej korzyścią między osobą trzecią a osobą czwartą początek biegu 5-letniego terminu do wystąpienia przez wierzyciela ze skargą pauliańską liczy się od daty jej dokonania, ale tylko w sytuacji uprzedniego uznania przez sąd za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika zdziałanej z osobą trzecią (wyrok Sądu Najwyższego z 12 października 2017 roku, IV CSK 704/16).
Kto ma pierwszeństwo w egzekucji?
Zgodnie z art. 532 kc wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Kiedy osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela?
Stosownie do art. 533 kc osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli:
-
zaspokoi tego wierzyciela,
-
wskaże wierzycielowi mienie dłużnika wystarczające do zaspokojenia wierzyciela.
Skarga pauliańska w przypadku należności publicznoprawnych
W orzecznictwie utrwalił się jednolity pogląd, zgodnie z którym art. 527 § 1 kc rozumiany jest w ten sposób, że znajduje zastosowanie w drodze analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych (postanowienie Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 2002 roku., sygn. akt V CK 41/02, uchwała Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów z 12 marca 2003 roku,, sygn. akt III CZP 85/02, uchwała Sądu Najwyższego z 11 kwietnia 2003 roku, sygn. akt III CZP 15/03).
