Spółki kapitałowe mają to do siebie, że najważniejszy w nich jest ich kapitał, natomiast skład osobowy schodzi na drugi plan. Taki schemat działania pozwala na bardziej elastyczne funkcjonowanie przedsiębiorstw. Wspólnik jest ważnym elementem firmy, ale nie tak jak jej majątek, zasoby ludzkie, technologie czy wypracowana marka. Stąd też wymiana właścicielska w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie jest nazbyt skomplikowana. Wystarczy, że wspólnik odsprzeda swoje udziały w firmie, aby ich nabywca stał się nowym szefem przedsiębiorstwa. Co istotne, zmiany w strukturze właścicielskiej spółki nie mają wpływu na jej bieżące funkcjonowanie. Mimo wszystko zbycie udziałów jest czynnością formalną, należy zatem pamiętać o pewnych kwestiach i regulacjach, których wymaga ustawodawca od podmiotów uczestniczących w transakcjach na udziałach w spółce. W odróżnieniu od spółki osobowej wspólnik w spółce z o.o. – przynajmniej z prawnego punktu widzenia – nie jest aż tak istotny dla funkcjonowania przedsiębiorstwa. W przypadku tego rodzaju spółki ważny jest kapitał – to, kto posiada do niego prawa, pozostaje kwestią drugorzędną. Stąd też ustawodawca wprowadził zasadę swobody zbywalności udziałów. Samo ich zbycie nie różni się od rozporządzenia każdym innym składnikiem majątkowym. Połączenie prawno-formalne udziałowca ze spółką wymaga jednak, aby ten dokonał wobec niej określonych czynności. Jakich? O tym poniżej.
Charakter zbycia udziału w spółce z o.o.
Udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi część kapitału zakładowego. On sam oraz jego wysokość wskazują na to, jak silne jest połączenie wspólnika ze spółką. „Udział” należy przy tym rozumieć jako zestaw praw i obowiązków wspólnika wobec spółki, współudziałowców, a także osób trzecich.
Udział jest prawem majątkowym wspólnika, do którego ma zastosowanie zasada swobodnej zbywalności. Wspólnik ma także prawo do innego rodzaju rozporządzania swoimi udziałami. Może je obciążyć zastawem lub użytkowaniem, jak również oddawać w dzierżawę. Kodeks spółek handlowych co do zasady nie nakłada na wspólników żadnych ograniczeń w tym przedmiocie, każdy z nich ma prawo sprzedać całość posiadanych przez siebie udziałów, jak też jedynie część z nich. Sąd Najwyższy w wyroku z 29 sierpnia 2013 roku (sygn. akt: I CSK 713/12) podkreślił, iż „zasadą jest swoboda decyzji wspólnika spółki z o.o. w kwestii zbycia przypadających mu w spółce z o.o. udziałów na rzecz innego podmiotu, co jest konsekwencją samej natury spółki kapitałowej, opierającej swoją działalność na substracie kapitałowym, przy zmniejszonym znaczeniu osobowych powiązań między wspólnikami”. Ograniczenia w przedmiocie zbycia udziału lub obciążenia udziału zastawem mogą jednak wynikać z umowy albo statutu spółki.
Zbycie udziałów nie prowadzi do jakichkolwiek zmian w strukturze prawnej spółki. Niezależnie czy udziały obejmuje osoba niebędąca dotąd udziałowcem, czy też aktualny wspólnik, ich zbycie nie prowadzi do zmiany umowy spółki. Rozporządzenie udziałami rodzi natomiast obowiązek dokonania odpowiednich wpisów w księdze udziałów oraz złożenia w sądzie rejestrowym nowej listy wspólników.
Sposoby zbycia udziałów w spółce z o.o.
Zbycie udziału skutkuje przejściem praw i obowiązków związanych z udziałem z dotychczasowego wspólnika na jego nabywcę. Podmiotem obejmującym udziały może być zarówno osoba fizyczna, jak też osoba prawna. Nabycia udziału może dokonać dotychczasowy wspólnik spółki oraz osoba trzecia. Ustawa nie wskazuje tutaj na jakiekolwiek ograniczenia.
Sposobów zbycia udziałów może być wiele. Najczęściej jednak w obrocie gospodarczym można spotkać umowę sprzedaży, umowę darowizny, umowę zamiany, a także wniesienie udziału tytułem wkładu niepieniężnego, tj. aportu do innej spółki prawa handlowego oraz przewłaszczenie udziału na zabezpieczenie.
Zbycie udziałów nie jest czynnością prawną dokonywaną przez spółkę, a przez jej wspólnika. Realizowana jest ona najczęściej między wspólnikami lub wspólnikiem i osobą trzecią, jednakże w wyjątkowych sytuacjach spółka może być stroną transakcji. Dzieje się tak w przypadku umorzenia udziałów lub nabycia ich w ramach postępowania egzekucyjnego.
Forma zbycia udziałów
Jak wskazuje art. 180 ksh, zbycie udziału – bez względu na to, czy będzie to sprzedaż, darowizna, zamiana udziału lub jego części – musi być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Oznacza to obowiązek stron transakcji do złożenia osobistych podpisów na umowie w obecności notariusza. Forma ta została zastrzeżona pod rygorem nieważności, co też oznacza, że czynność dokonana bez jej zachowania jest nieważna.
Z kolei w przypadku spółki, której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, zbycie przez wspólnika udziałów jest możliwe również przy użyciu wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym. Oświadczenia zbywcy i nabywcy opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym.
Obowiązek zawiadomienia spółki
Skuteczność przejścia udziałów na inny podmiot uzależniona jest od zawiadomienia spółki o tym fakcie. To, że spółka wyraziła zgodę na zbycie udziałów, nie jest równoznaczne z jej wiedzą o zawartej umowie. Zgoda dotyczy bowiem zdarzenia przyszłego, które wcale nie musi się ziścić.
Nie ma znaczenia, która ze stron umowy zbycia dokonała zawiadomienia. Może to być zarówno zbywca udziałów, jak i nowy wspólnik spółki. Podmiot informujący spółkę musi przy tym pamiętać o obowiązku przedstawienia dowodu na przejęcie udziałów – zazwyczaj będzie nim umowa zbycia.
Trzeba pamiętać, że brak zawiadomienia spółki powoduje, że zbywca nadal traktowany jest jak wspólnik, a co za tym idzie – nabywca nie jest uznawany za wspólnika uprawnionego do wykonywania praw i obowiązków wynikających z posiadanych udziałów w spółce. Oznacza to, że do czasu zawiadomienia spółka ma prawo odmówić nabywcy udziałów realizacji przysługujących mu praw.
Obowiązki zarządu
Z chwilą zawiadomienia spółki o nabyciu udziałów czynność ta staje się wobec niej skuteczna. Rodzi to po stronie spółki obowiązek zaktualizowania listy wspólników oraz złożenia jej do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.
W imieniu spółki działa zarząd, zatem to on zobligowany jest do prowadzenia księgi udziałów i dokonywania w niej zmian. Każda modyfikacja w owej księdze musi z kolei zostać ujawniona w KRS, toteż zarząd ma obowiązek złożenia do sądu rejestrowego zgłoszenia w przedmiocie zmiany wspólnika. Przyjmując zgłoszenie, sąd może żądać przedstawienia mu umowy, na podstawie której nastąpiło przeniesienie udziałów w spółce.
Na marginesie warto wskazać, że do rejestru przedsiębiorców wpisuje się wyłącznie wspólników, którzy samodzielnie lub łącznie z innymi posiadają co najmniej 10% udziałów. Oznacza to, że jeżeli dotychczasowy wspólnik zbył jedynie 5% udziałów w spółce, zarząd nie ma obowiązku ujawniania w KRS nowego nabywcy.
Zgoda spółki na zbycie udziałów
Zasadą jest, iż wspólnik spółki może swobodnie rozporządzać swoimi udziałami. Od powyższego jest jednak wyjątek. Jak stanowi art. 182 § 1 ksh, umowa spółki może zawierać klauzule uzależniające zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części od zgody spółki, oraz określać procedurę udzielenia takiej zgody.
Jeśli umowa spółki uzależnia zbycie udziału od zgody spółki, lecz nie wskazuje dokładnie, kto powinien jej udzielać, wówczas dokonuje tego zarząd spółki w formie pisemnej. Należy pamiętać, że zbycie udziałów stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłych czynności spółki, w związku z czym konieczne jest podjęcie uchwały zarządu w sprawie udzielenia zgody.
W przypadku niepodjęcia przez zarząd uchwały w przedmiocie udzielenia zgody lub podjęcia uchwały o niewyrażeniu zgody wspólnik, który zamierza dokonać zbycia udziałów, ma prawo do wystąpienia do sądu rejestrowego z wnioskiem o jej wyrażenie. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 8 czerwca 2010 roku (sygn. akt: I ACa 260/10), zgodnie z którym „strona umowy sprzedaży udziałów w spółce z o.o., której skuteczność jest uzależniona od wyrażenia zgody na zbycie przez spółkę, po wyznaczeniu spółce terminu na zajęcie stanowiska, w razie bezskutecznego upływu takiego terminu zakończonego milczeniem spółki, może skorzystać z uprawnień przyznanych treścią art. 182 § 3 ksh i zwrócić się do sądu rejestrowego o wyrażenie zgody na zbycie udziałów”.
Prawo złożenia do sądu wniosku o wyrażenie zgody na zbycie udziałów nie przysługuje nabywcy. Wyłączna legitymacja czynna w tym przedmiocie należy się zbywcy (aktualnemu wspólnikowi).
Zbycie udziałów w spółce z o.o. – podsumowanie
Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością stanowią prawo majątkowe. Ich właściciel może zatem swobodnie – o ile nie ogranicza tego umowa spółki – rozporządzać posiadanymi udziałami. Mogą być one zatem przedmiotem umowy sprzedaży, darowizny czy zamiany, jak również stanowić aport wnoszony do innej spółki handlowej. Zbycie udziałów wymaga spełnienia kilku warunków formalnych. Przede wszystkim umowa zbycia musi zostać zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Po drugie, spółka musi zostać poinformowana o czynności zbycia. Po trzecie natomiast, zarząd spółki ma obowiązek wprowadzenia zmian do księgi udziałów, a następnie dokonania wpisu do KRS.
