Spółki osobowe tworzone są na podstawie osobistej więzi między jej wspólnikami. Od spółek kapitałowych odróżnia je to, że działają dzięki osobistej pracy wspólników, nie zaś dzięki sile zgromadzonych środków i „zatrudnionych” do jej prowadzenia członków organów spółki. Podmioty te – co do zasady – nie mogą być prowadzone przez jednego wspólnika. Z uwagi na ich specyfikę występować w nich powinno co najmniej dwóch wspólników. Czy zatem w firmie, w której trzonem odpowiedzialnym za jej funkcjonowanie są określone osoby, które za jej zobowiązania odpowiadają całym swoim majątkiem, możliwe są zmiany właścicielskie?
Charakterystyka spółek osobowych
W odróżnieniu od spółek kapitałowych, działanie spółki osobowej w pełni opiera się na współdziałaniu jej uczestników, tj. wspólników. W przypadku omawianego rodzaju podmiotów nie jest możliwe założenie jednoosobowej spółki osobowej (z wyjątkiem jednoosobowej spółki partnerskiej). Spółki te charakteryzuje osobiste prowadzenie ich spraw przez wspólników – zasadniczo nie są tworzone w ich ramach organy odpowiedzialne za kierowanie firmą (zarząd) lub kontrolowanie jej działania (rada nadzorcza), jak również osobista majątkowa odpowiedzialność za zobowiązania spółki wszystkich wspólników lub niektórych z nich. Spółki te działają pod własną firmą, przy czym w większości spółek osobowych ich „nazwy” wymagają zawarcia przynajmniej jednego nazwiska wspólnika. Wspólnicy spółki osobowej zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz współdziałanie ze sobą. Można by stwierdzić, że spółki osobowe działają wyłącznie dzięki zaangażowaniu ich wspólników. Zmiany właścicielskie, tj. wymiana jednego lub większej liczby wspólników, są możliwe, jednakże jedynie w wypadku, gdy wspólnicy zawczasu tak postanowili i zawarli właściwy zapis w umowie spółki.
Zmiany właścicielskie w spółkach osobowych - zasady
Zmiany właścicielskie w spółkach osobowych nie są sytuacją popularną na rynku spółek prawa handlowego. Wynika to z personalnej więzi między wspólnikami stanowiącymi fundamentalny i kluczowy element istnienia i funkcjonowania przedsiębiorstwa. Jedynym wyjątkiem jest tutaj spółka komandytowo-akcyjna, w której zmiana akcjonariuszy jest naturalna. Co do zasady udział w spółce osobowej jest niezbywalny, nie może być on przedmiotem zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym, jak również nie może być zbyty w postępowaniu upadłościowym – upadłość wspólnika jest przesłanką rozwiązania spółki.
Przepisy art. 10 Kodeksu spółek handlowych (dalej jako ksh) dopuszczają jednak przeniesienie ogółu praw i obowiązków przez wspólnika na inną osobę po łącznym spełnieniu określonych przesłanek. Niedopuszczalne jest jednak zbywanie jedynie poszczególnych praw czy obowiązków wspólnika, przeniesienie zawsze dotyczy całości udziału. Dozwolone jest przy tym przeniesienie ogółu praw i obowiązków na kilka osób, jednakże odbywa się to bez wyodrębnienia ich udziałów. Udział w spółce może zostać przeniesiony poprzez:
- umowę sprzedaży,
- umowę zamiany,
- darowiznę,
- dziedziczenie.
Przedmiot rozporządzenia
Przedmiotem transakcji przeniesienia udziału jest ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. W najprostszych słowach przedmiotem zbycia będzie zatem stosunek prawny, jaki łączy wspólnika ze spółką, na którego treść składają się wzajemne prawa i obowiązki wspólnika i spółki. W zakres praw i obowiązków wspólnika mogą wchodzić różnorakie uprawnienia i zobowiązania. Będą to przede wszystkim prawa wewnątrzspółkowe, prawa majątkowe, w szczególności prawo do udziału kapitałowego spółki, a także zobowiązania wspólnika względem spółki oraz podmiotów trzecich. W związku z tym na nabywcę udziału spółkowego przechodzą wszystkie prawa i obowiązki w takim samym zakresie, w jakim przysługiwały zbywcy. Np., jeżeli zbywca był wspólnikiem pozbawionym prawa do reprezentowania spółki, nabywca również tego prawa będzie pozbawiony.
Nie wszystkie jednak prawa i obowiązki danego wspólnika mogą podlegać rozporządzeniu. Do udziału spółkowego nie wchodzą uprawnienia, które nie wynikają ze stosunku członkostwa w spółce, lecz z innego stosunku nawiązanego przez wspólnika z innymi wspólnikami lub ze spółką. Ograniczenia mogą wynikać również z przepisów szczegółowych regulujących funkcjonowanie konkretnych rodzajów spółek. Przykładem może być art. 122 ksh, który wskazuje, że w przypadku zbycia ogółu praw i obowiązków komandytariusza, na nabywcę nie przechodzi prawo do prowadzenia spraw spółki.
Warunki przeniesienia udziału w spółce osobowej
Przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika na osobę trzecią nie jest wyłącznym prawem posiadacza udziału. Nie może on swobodnie decydować o rozporządzaniu swoją „współwłasnością” spółki. Aby mogło dojść do takiego przeniesienia, spełnione muszą zostać łącznie dwa warunki:
- postanowienie umowy w przedmiocie możliwości przeniesienia udziału, oraz
- zgoda pozostałych wspólników w tym zakresie.
Jeżeli powyższe przesłanki zostaną spełnione, możliwe staje się przeniesienie praw i obowiązków danego wspólnika. Podkreślenia jednak wymaga, że nawet przy rozporządzeniu udziałem, pozostali wspólnicy zachowują pełną kontrolę nad składem osobowym spółki.
Zasadniczą przesłanką przeniesienia udziału jest pozytywne postanowienie umowne, które wyraźnie i jednoznacznie na to zezwala. Brak owej klauzuli w umowie spółki sprawia, że przeniesienie to jest niedopuszczalne. Potwierdził to Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 26 października 2006 roku (sygn. akt: VI ACa 394/06), w którym stwierdził, że „zbycie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej mimo braku umownego upoważnienia skutkuje bezwzględną nieważnością transakcji”.
Jeżeli pierwszy wymóg został spełniony, rozporządzenie udziałem wymaga uzyskania pisemnej zgody wszystkich pozostałych wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Jeżeli zatem umowa nie porusza tej kwestii, to od wspólników zależy, czy jednen z nich będzie mógł przenieść swoje prawa i obowiązki związane z przedsiębiorstwem. Wskazuje się jednak, że zgoda pozostałych wspólników może być wyrażona nawet po zawarciu umowy między zbywcą a nabywcą. Jeżeli jednak zgoda nie zostanie wyrażona, pierwotna umowa zbycia staje się bezprzedmiotowa, a więc bezskuteczna.
Ustawodawca jednak dał wspólnikom swobodę w omawianej kwestii, ponieważ w umowie spółki może zostać wprowadzony zapis zmieniający reguły ustawowe. Warunki art. 10 ksh mogą zostać zaostrzone, np. poprzez wprowadzenie wymogu wyrażenia zgody w formie aktu notarialnego, lub złagodzone, np. poprzez wskazanie, że do przeniesienia udziału wymagana jest zgoda większości wspólników. Nie jest także wykluczona całkowita rezygnacja z wymogu zgody.
Wymagania stawiane przed nabywcą udziału
Przepisy ogólne regulujące zmiany właścicielskie w spółce osobowej nie wskazują żadnych warunków, których spełnienie byłoby wymagane od nabywcy udziału spółkowego. Wymagania takie mogą być jednak określone w umowie spółki lub wynikać z przepisów szczegółowych. Największe ograniczenia ustawowe istnieją w spółkach partnerskich, ponieważ wspólnikiem w takiej spółce może być jedynie osoba fizyczna uprawniona do wykonywania wolnego zawodu zbieżnego z pozostałymi wspólnikami. Oznacza to, że od nabywcy udziału wymagane jest nie tylko ustawowe uprawnienie do wykonywania wolnego zawodu, lecz również uprawnienie tożsame do pozwoleń pozostałych wspólników (np. aptekarz nie może tworzyć spółki z adwokatem).
Ustawodawca nie określił także przeciwwskazań do tego, aby nabywcą udziału został inny wspólnik tej samej spółki. Nie będzie to jednak możliwe, jeżeli spółkę tworzy jedynie dwóch wspólników. Nie dotyczy to spółki partnerskiej – tutaj wskutek przeniesienia udziału powstaje spółka jednoosobowa. Dodatkowo niemożliwe jest przejęcie w spółce komandytowej, wskutek której jedna osoba łączyłaby status komandytariusza i komplementariusza.
Forma zbycia udziału spółkowego
Przepisy kodeksowe nie wskazują na wymóg zachowania szczególnej formy przy przenoszeniu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej – forma może zatem być dowolna. Forma może zostać jednak zastrzeżona w umowie spółki. Dodatkowo zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2011 roku (sygn. akt: IV CSK 473/10) „zbycie ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej nie wymaga formy aktu notarialnego, nawet jeżeli do majątku spółki wchodzi własność nieruchomości”.
Odpowiedzialność za zobowiązania spółki
Wskutek dokonania przeniesienia udziału spółkowego zbywca traci członkostwo w spółce, zyskuje je natomiast nabywca. Nie oznacza to jednak, że wspólnik, który wyszedł ze spółki, całkowicie pozbywa się odpowiedzialności za zobowiązania powstałe w czasie swojego funkcjonowania w ramach firmy. Odpowiedzialność ta dotyczy zarówno zobowiązań wspólnika związanych z uczestnictwem w spółce, tj. wewnątrzspółkowych, jak i zobowiązań spółki.
W przypadku zobowiązań związanych z uczestnictwem w spółce odpowiedzialność zbywcy i nabywcy udziału spółkowego jest solidarna. Odpowiedzialność ta obejmuje zobowiązania wspólnika występującego z tytułu wkładu, pokrycia strat, świadczeń na rzecz spółki niebędących wkładem oraz zobowiązania powstałe na skutek niewykonywania przez nabywcę obowiązków z tytułu przystąpienia do spółki. Zbywca udziału odpowiada za zobowiązania powstałe do dnia wystąpienia ze spółki. Znaczenie ma moment powstania zobowiązania, nie zaś chwila jego wymagalności.
Z kolei w przypadku zobowiązania spółki wobec osób trzecich, osoba wchodząca do spółki kumulatywnie przystępuje do tych długów i solidarnie ze wspólnikiem występującym odpowiada za wykonanie owych zobowiązań. Momentem, do którego zbywca udziału odpowiada za zobowiązania spółki, jest dzień zbycia udziału (nie zaś moment zmian ujawnionych w KRS).
Z punktu widzenia wierzyciela zbycie udziału nie osłabia, a raczej wzmacnia prawdopodobieństwo zaspokojenia się. Artykuł 10 § 3 ksh jest jednocześnie przepisem bezwzględnie obowiązującym.
Zmiany właścicielskie w spółce osobowej – podsumowanie
Zasadą jest niezbywalność udziału w spółce osobowej. Niemniej jednak ustawodawca zdecydował się na wyjątek – wspólnicy mogą wprowadzić do umowy spółki możliwość zbycia udziału oraz określić zasady takiego przeniesienia. Jeżeli zatem umowa spółki zezwala na dokonanie transakcji udziałowej, ustawa wskazuje, że do przeniesienia wymagana jest zgoda wszystkich pozostałych wspólników. Również w tym wypadku ustawa pozwala na modyfikację tego wymogu w umowie spółki. Wspólnicy mogą zaostrzyć wymagania, złagodzić je lub całkowicie wyłączyć. Podkreślenia wymaga przy tym, że mimo możliwości przeniesienia praw i obowiązków wspólnika na osobę trzecią, to udział spółkowy jest niepodzielny. Oznacza to, że jeżeli wspólnik zdecyduje się np. na sprzedaż swojego udziału, musi mieć świadomość, że wyzbywa się wszystkich uprawnień, jakie wiążą się z uczestnictwem w spółce.
