Artykuł wskaże, czym jest system czasu pracy oraz jakie systemy są wyróżniane w Kodeksie pracy. Wszystkie systemy zostaną także poparte przykładami, aby w najbardziej przystępny sposób wskazać, jakie są między nimi różnice i w jakich przypadkach poszczególne, inne niż podstawowy, systemy czasu pracy mogą zostać zastosowane. Znajdzie się tu również informacja, w jaki sposób pracodawca może wprowadzić konkretny system czasu pracy. Artykuł odpowie też na pytanie, czy pracownik może być zatrudniony i pracować w dwóch systemach czasu pracy u jednego pracodawcy.
Czym jest system czasu pracy?
Mimo iż ustawa Kodeks pracy posługuje się pojęciem systemu czasu pracy wielokrotnie, to w tym akcie normatywnym nie ma definicji tego określenia. Została ona jednak wykształcona przez doktrynę (komentatorów i teoretyków prawa), a także jurysdykcję (orzecznictwo sądów powszechnych). Zgodnie z nimi można przyjąć, że:
– system czasu pracy to zbiór norm prawnych, które regulują dopuszczalny wymiar czasu pracy, zasady rozłożenia czasu pracy w ciągu doby, tygodnia, w przyjętym okresie rozliczeniowym.
System czasu pracy reguluje zatem, przez ile godzin dziennie pracownik będzie pracował i jaka to będzie skala tygodniowa w przyjętym u pracodawcy okresie rozliczeniowym (miesięcznym, kwartalnym lub innym ustalonym przez pracodawcę lub przepisy Kodeksu pracy).
Jakie są systemy czasu pracy?
Zgodnie z Kodeksem pracy można wyróżnić następujące systemy czasu pracy:
1. Podstawowy system czasu pracy
Zgodnie z tym systemem pracownik pracuje nie więcej niż 8 godzin w ciągu doby, 40 godzin tygodniowo, 5 dni w tygodniu. Okres rozliczeniowy w takim systemie wynosi 4 miesiące.
Przykład 1.
Jest to system najbardziej powszechny, stosowany w pracach biurowych, w urzędach, administracji. Pracownicy pracują tam bowiem 8 godzin dziennie, 5 dni w tygodniu.
2. System równoważnego czasu pracy
Pracownik w systemie równoważnego czasu pracy może, w ciągu doby, mieć przedłużony czas pracy – z 8 do 12 godzin dziennie. Jest on jednak równoważony tym, że w kolejnych dniach pracuje krócej lub ma dodatkowe dni wolne od pracy. Musi to być uzasadnione rodzajem pracy lub jego organizacją. Okres rozliczeniowy nie może przekraczać miesiąca, ale może być przedłużony do 3 miesięcy. Natomiast w przypadku prac uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych – do 4 miesięcy. Tygodniowa norma czasu pracy wynosi nadal 40 godzin.
Przykład 2.
Jako przykład można wskazać prace związane ze zbieraniem owoców, warzyw, gdzie w poszczególne dni pracownicy pracują dłużej, tak aby codziennie każdy z wielu pracowników mógł przez cały dzień pracować. Nazwa tego systemu może być łatwo skojarzona z równoważeniem długich dni w pracy z dniami krótkimi lub zupełnie wolnymi.
3. Zmodyfikowany system równoważnego czasu pracy
Opisany powyżej system może mieć także swoje modyfikacje, które są uzasadnione konkretnym rodzajem świadczonej pracy.
Gdy prace polegają na:
- dozorze urządzeń,
- pozostawaniu w pogotowiu do pracy,
wówczas dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 16 godzin.
Po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje odpoczynek – przez czas co najmniej tak długi jak liczba przepracowanych godzin. Gdy dobowy wymiar czasu pracy wynosi 16 godzin, obowiązuje wówczas co najmniej 16-godzinny odpoczynek.
Gdy zaś praca polega na:
- pilnowaniu mienia,
- ochronie osób,
- pracy w Straży Pożarnej,
- pracy w służbach ratowniczych,
wówczas dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 24 godzin.
Tutaj również obowiązuje wskazana powyżej zasada, że pracownikowi przysługuje odpoczynek przez co najmniej tyle godzin, ile przepracował w ciągu doby.
4. System czasu pracy w ruchu ciągłym
Gdy wymaga tego technologia produkcji lub konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności, może być stosowany system pracy w ruchu ciągłym. Dopuszczalne w nim jest przedłużenie tygodniowego wymiaru czasu pracy – z 40 godzin do 43. Równocześnie jednego dnia w tygodniu dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Warto wskazać, że za każdą godzinę pracy powyżej 8 w ciągu doby pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia, nie ma zaś ustawowego prawa do skrócenia tygodnia pracy, wzięcia dnia wolnego czy równoważnego okresu odpoczynku.
Przykład 3.
Ten system jest stosowany w fabrykach, gdzie na taśmach produkcyjnych nieustannie są wykonywane zadania, a praca nie może być przerwana. Pracownicy pracują w systemie zmianowym – rano, po południu, wieczorem, nocą, aby została zachowana ciągłość produkcji.
5. System przerywanego czasu pracy
Przerywany czas pracy charakteryzuje się tym, że pracownik może mieć, w ciągu doby, nie więcej niż jedną przerwę w pracy, która może trwać maksymalnie 5 godzin. Przerwy tej nie wlicza się do czasu pracy, jednak pracownikowi przysługuje za nią wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju. Wprowadzenie tego systemu musi być jednak uzasadnione organizacją lub rodzajem wykonywanej pracy.
System ten jest wprowadzany w układzie zbiorowym pracy albo w porozumieniu z zakładową organizacją związkową. Jeśli zaś jest to mały- lub mikroprzedsiębiorca i nie działa u niego zakładowa organizacja związkowa, wprowadza się go w porozumieniu z przedstawicielami pracowników.
Jeśli pracodawca jest osobą fizyczną prowadzącą działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, system przerywanego czasu pracy może być stosowany na podstawie umowy o pracę. W takim przypadku pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za czas przerwy, tylko jeżeli wynika to z umowy o pracę. Gdy nie ma tam takiej wzmianki, pracownik nie ma prawa do wynagrodzenia za czas przerwy.
Przykład 4.
Przykładem zastosowania tego systemu pracy jest praca w małych lokalnych sklepach w mniejszych miejscowościach. Ekspedientka lub sprzedawca pracują kilka godzin rano, po czym następuje kilkugodzinna (maksymalnie 5) przerwa, a następnie sklep otwierany jest ponownie w godzinach popołudniowych.
6. System zadaniowego czasu pracy
W tym systemie dochodzi do ścisłego porozumienia pracownika z pracodawcą. Wspólnie ustalają oni czas, który jest niezbędny do wykonania powierzonych pracownikowi zadań, z uwzględnieniem ram wynikających z podstawowego systemu czasu pracy w zakresie dobowego i tygodniowego wymiaru. Taki system czasu pracy musi być jednak uzasadniony organizacją czasu pracy, rodzajem wykonywanej pracy albo miejscem jej wykonywania.
Przykład 5.
Zawód, którego przedstawiciel może wykonywać powierzone mu zadania w takim systemie, to na przykład prawnik, który jest w stanie pracować z domu lub w konkretne dni, wykonując powierzone mu zadania bez konieczności przebywania 5 dni w tygodniu po 8 godzin w biurze.
7. System skróconego tygodnia pracy
Ten system może być zastosowany wyłącznie na pisemny wniosek pracownika. Możliwe jest wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w tygodniu; jako że czas pracy będzie krótszy, możliwe jest wydłużenie pracy w ciągu doby. Podlega ono jednak ograniczeniu – pracownik nie może pracować dłużej niż 12 godzin dziennie. Okres rozliczeniowy w systemie skróconego tygodnia pracy nie może przekroczyć jednego miesiąca.
W tym zakresie inicjatywę powinien zatem wykazać pracownik, natomiast pracodawca może ww. wniosek uwzględnić lub też nie.
Przykład 6.
Jest to korzystne dla pracownic po okresie urlopu macierzyńskiego, kiedy w 3 dni robocze, pracując po 12 godzin, mogą mieć, tygodniowo, 36 godzin pracy, a 4 dni w tygodniu zajmować się dzieckiem. Istotne jest jednak pozytywne rozpatrzenie wniosku przez pracodawcę.
8. System weekendowego czasu pracy
Kolejnym przykładem systemu pracy, który może być wprowadzony wyłącznie na pisemny wniosek pracownika, jej system weekendowego czasu pracy. Pracownik świadczy w tym systemie pracę wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Nie pracuje „na tygodniu”, a tylko w te konkretne dni. Jego dobowy wymiar czasu pracy nie może przewyższać 12 godzin, a okres rozliczeniowy nie przekracza jednego miesiąca.
Przykład 7.
Jest to korzystna propozycja dla osób, które chcą podjąć pracę dodatkową, dorobić sobie, jak na przykład studenci czy uczniowie szkół ponadpodstawowych. Nie będzie to bowiem kolidowało z zajęciami, a umożliwi pozyskanie dodatkowych środków.
Czy jeden pracownik może pracować w dwóch systemach czasu pracy?
Ze wskazanych powyżej systemów czasu pracy wynika jednoznacznie, że są one nastawione na to, by pracownik tygodniowo pracował przez 40 godzin, natomiast dziennie – 8, przy czym możliwe jest ich wydłużanie. Trudno wyobrazić sobie, by jedna osoba zatrudniona w jednym zakładzie pracy miała równocześnie system podstawowy, jak i, na przykład, przerywany – jest to bowiem fizycznie niemożliwe. W judykaturze przyjmuje się, że takie łączenie systemów prowadzi do zaburzania pracownikowi ustawowego czasu odpoczynku od pracy (11 godzin dziennie) i może zmierzać do obejścia prawa w zakresie wypłacania pracownikom wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Zamiast dodatkowego wynagrodzenia pracownik otrzymywałby bowiem podstawowe, w myśl innego systemu czasu pracy świadczonej na podstawie jednej umowy.
Zasadniczo wydaje się możliwe zawarcie z pracownikiem dwóch umów o pracę – i wówczas wprowadzanie różnych systemów pracy – zgodnie z zasadą „chcącemu nie dzieje się krzywda”. Jeśli pracownik godzi się na dwie prace, nie może to wywoływać u niego niekorzystnych konsekwencji, a nikt nie powinien zabronić mu świadczyć pracy na podstawie dwóch różnych stosunków u tego samego pracodawcy. Muszą to być jednak różne stanowiska, różne zakresy obowiązków, aby nie zostało to ocenione jako próba obejścia przepisów o – w szczególności – wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych, czasu odpoczynku od pracy.
