W skład spadku mogą wchodzić nie tylko same wartościowe rzeczy, lecz także długi zmarłego. Jeśli spadkobierca zdecyduje się przyjąć taki majątek, będzie odpowiadał za pozostawione zobowiązania. Okazuje się jednak, że taka odpowiedzialność może być bardzo zróżnicowana, a determinuje ją dział spadku.
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Każdy spadkobierca odpowiada za długi spadkowe, oczywiście pod warunkiem, że skutecznie nabył dany spadek. Samo powołanie do dziedziczenia nie oznacza powstania takiej odpowiedzialności, ponieważ powołany może przez pewien oznaczony czas odrzucić przypadający mu majątek, np. po dokonaniu analizy, że jego przyjęcie nie jest opłacalne. Termin na odrzucenie spadku wynosi dokładnie 6 miesięcy, licząc od dnia, w którym dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania – w tym czasie żaden z wierzycieli zmarłego nie może domagać się spłaty jakiegokolwiek długu.
Przykład 1.
Pan Maciej został powołany do dziedziczenia po swojej babci Barbarze. Kobieta zmarła w lipcu 2021 roku, jednak jej wnuk dowiedział się o tytule swojego powołania dopiero w lutym 2022 roku (do tego czasu przebywał za granicą i nie kontaktował się ze swoją rodziną). Pani Barbara pozostawiła po sobie nieruchomość wartą 350 000 zł oraz niespłacone kredyty w wysokości 450 000 zł. Pan Maciej nie chce przyjąć tego spadku, jednak w styczniu 2022 roku odezwały się do niego banki, które udzieliły kredytu jego babci, żądając ich natychmiastowej spłaty. Wierzyciele twierdzili, że pan Maciej jest spadkobiercą zmarłej i przyjął spadek z mocy samej ustawy, ponieważ nie złożył oświadczenia o jego odrzuceniu w wymaganym 6-miesięcznym terminie. W tej sytuacji mężczyzna nie jest jeszcze odpowiedzialny za długi babci, bo tak naprawdę nie przyjął spadku – termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku minie mu bowiem pod koniec sierpnia 2022 roku (a więc po 6 miesiącach liczonych od lutego 2022 roku, tj. od dnia, w którym dowiedział się, że został powołany do spadku). W tym przypadku wierzyciele nie mogą skutecznie żądać spłaty żadnych zobowiązań.
W przypadku jednego spadkobiercy kwestia rozgraniczenia odpowiedzialności za pozostawione długi nie będzie miała żadnego znaczenia – zobowiązana do spłaty będzie bowiem tylko jedna osoba. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja, w której do dziedziczenia dochodzi kilka osób – tutaj zakres odpowiedzialności może być bardzo zróżnicowany i zależy w dużej mierze od dokonanego działu spadku.
Kiedy ma miejsce dział spadku?
Istotnym momentem wpływającym na zakres odpowiedzialności za długi zmarłego jest dział spadku. Od chwili przyjęcia spadku dana osoba odpowiada za zobowiązania spadkodawcy całym swoim majątkiem, co w praktyce oznacza, że formalne nabycie majątku zmarłego może uaktywnić wszystkich jego wierzycieli. Osoby te mogą już na tym etapie sprawy domagać się spłaty długów w pełnej ich wysokości od każdego ze spadkobierców – nie ma przy tym znaczenia, czy majątek spadkodawcy jest w stanie zaspokoić ich wszystkie roszczenia.
Przykład 2.
Pani Iza przyjęła spadek po swoim ojcu Tomaszu – spadek został przyjęty wprost, a więc bez żadnego ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Mężczyzna oprócz samochodu i nieruchomości wartych łącznie 560 000 zł zostawił także liczne niespłacone kredyty i pożyczki, których wartość wynosi razem 780 000 zł. Pani Iza posiada własny majątek warty ok. 985 000 zł. Wierzyciele pana Tomasza dowiedzieli się, że kobieta stała się formalną spadkobierczynią mężczyzny i zażądali pełnej spłaty zobowiązań. W tej sytuacji pani Iza będzie musiała uregulować długi ojca, ponieważ od chwili przyjęcia spadku odpowiada za nie całym swoim majątkiem.
Dział spadku jest czynnością polegającą na dokonaniu faktycznego rozdzielenia poszczególnych składników majątku zmarłego na oznaczone osoby. Oczywiście nie jest on dokonywany, gdy do dziedziczenia dochodzi wyłącznie jedna osoba. Jeśli jednak spadkobierców jest już co najmniej dwóch, dział jest w zasadzie niezbędny. Samo przyjęcie spadku nie powoduje nabycia konkretnych składników majątkowych spadkodawcy – w ten sposób nabywany jest bowiem tylko udział w masie spadkowej, co powoduje zawsze powstanie współwłasności pomiędzy spadkobiercami.
Przykład 3.
Igor, Agata i Marek zostali powołani do spadku po swojej ciotce Klaudii. Igor otrzymał 1/6 udziału, Agata – 2/6, natomiast Marek – 3/6. W skład pozostawionego majątku wchodziły rozliczne rzeczy i prawa – m.in. biżuteria, pieniądze, nieruchomości, kosztowne meble, prawa autorskie, samochody, drogi sprzęt AGD i RTV. Do czasu działu spadku każdy ze spadkobierców jest współwłaścicielem wszystkich przedmiotów i praw pani Klaudii, choć tylko w wyznaczonym udziale. Po dziale spadku każdy z elementów masy spadkowej będzie mógł zostać rozdysponowany na rzecz konkretnej osoby.
Dział spadku a długi zmarłego
Przeprowadzenia działu spadku może nastąpić na drodze notarialnej (gdy spadkobiercy są zgodni co do tego, jak rozdzielić pomiędzy sobą masę spadkową) albo sądowej (gdy nie ma takiej zgody). Dział spadku jest czynnością definitywną – raz dokonany przekreśla szanse na jego ponowne przeprowadzenie. Czynność taka w zasadniczy sposób wpływa na kwestię odpowiedzialności za długi spadkowe.
Do chwili działu spadku spadkobiercy odpowiadają za pozostawione zobowiązania solidarnie, co w praktyce oznacza, że wierzyciele mogą zgłosić się z żądaniem zapłaty względem wszystkich spadkobierców, tylko jednego z nich lub wybranej części. Co więcej, wierzyciel może domagać się spłaty tylko części długu – to zaś do kogo skieruje takie żądanie, zależy wyłącznie od jego decyzji.
Przykład 4.
Michał, Zofia, Katarzyna i Lucjan są spadkobiercami, którzy nabyli spadek wprost, każde z nich posiada 1/4 udziału w pozostawionym majątku spadkowym. Obecnie nie dokonano żadnego działu spadku. Spadkodawca pozostawił po sobie dług w sporej wysokości. Wierzyciel, który dowiedział się o spadkobiercach, zwrócił się do Zofii o spłatę całego zobowiązania – kobieta jest najbardziej majętna z całej tej grupy, więc byłaby w stanie uregulować cały dług, o czym dobrze wiedział wierzyciel. W tym przypadku może on skutecznie domagać się spłaty tylko od jednej spadkobierczyni, pomijając przy tym pozostałe osoby, ponieważ nie dokonano działu spadku.
Wybór jednego spadkobiercy, który musi uregulować całe zobowiązanie, nie oznacza zwolnienia od odpowiedzialności pozostałych spadkobierców. Osoba, która dokona spłaty, ma bowiem roszczenie regresowe (zwrotne) względem pozostałych spadkobierców. Innymi słowy, jeśli jedna osoba spłaci samodzielnie całe zobowiązanie, to może żądać zwrotu pieniędzy od pozostałych spadkobierców stosownie do wielkości ich udziałów w masie spadkowej.
Przykład 5.
Jan, Tomasz i Karol odziedziczyli spadek po swoim ojcu. Jan otrzymał 2/7 udziału, Tomasz – 1/7, natomiast Karol – 4/7. Wierzyciel spadkodawcy upomniał się o spłatę pozostawionego długu do Jana, który był najbogatszy ze wszystkich spadkobierców (działu spadku nie przeprowadzono). W tej sytuacji Jan będzie musiał uregulować dług, jednak później może żądać zwrotu pieniędzy od Tomasza i Karola, przy czym Tomasz odpowie tylko do wysokości 1/7 dokonanej spłaty, a Karol do 4/7.
Odpowiedzialność po dziale spadku
Zupełnie inaczej przedstawia się kwestia odpowiedzialności za długi spadkowe po dokonanym już dziale spadku. Od tego momentu każdy ze spadkobierców odpowiada indywidualnie do wysokości własnego udziału w masie spadkowej. Innymi słowy, wierzyciel może żądać spłaty długu od spadkobiercy tylko w takiej wysokości, w jakiej uczestniczy on w majątku spadkowym.
Przykład 6.
Jan, Tomasz i Karol odziedziczyli spadek po swoim ojcu. Jan otrzymał 2/7 udziału, Tomasz – 1/7, a Karol – 4/7. Mężczyźni dokonali już działu spadku. Wierzyciel spadkodawcy upomniał się o spłatę pozostawionego długu do Jana, który w jego ocenie mógłby spłacić całe zobowiązanie. W tej sytuacji Jan odpowiada jednak tylko do wysokości 2/7 wartości istniejącego zobowiązania, nie musi regulować długu w całej jego wysokości. Dział spadku powoduje bowiem to, że wierzyciel nie ma możliwości domagać się spłaty zobowiązania w całości od któregokolwiek ze spadkobierców.
Chwilą decydującą o tym, kiedy dokładnie został dokonany dział spadku, jest data uprawomocnienia się właściwego orzeczenia sądowego albo data zawarcia umowy działowej.
Dział spadku powoduje modyfikację odpowiedzialności spadkobierców za pozostawione długi przez zmarłego. Do chwili działu spadkobiercy są odpowiedzialni solidarnie za takie zobowiązania, wierzyciel może żądać spłaty od każdego z nich z osobna nawet do pełnej wysokości. Po dokonanym dziale spadkobiercy odpowiadają już indywidualnie i tylko do wysokości posiadanych przez siebie udziałów spadkowych – wierzyciel nie może zmusić ich do uregulowania całego długu.
