Nierzadko przedsiębiorcy lub osoby nieprowadzące działalności gospodarczej stają się wierzycielami innych. Kontrahent nie zapłaci ceny za towar lub usługę, znajomy nie zwróci pożyczki. Wówczas powstaje stosunek zobowiązaniowy między wierzycielem a dłużnikiem. Czy wierzyciel ma tylko drogę cywilną do uzyskania swojego roszczenia? Czy dłużnik, chcąc uniknąć zapłaty na rzecz wierzyciela, może popełnić przestępstwo? Jakie mogą być przestępstwa dłużników i jaka kara może za nie grozić? Odpowiedź na te pytania zostanie udzielona w artykule.
Kroki w celu odzyskania wierzytelności
Aby odzyskać wierzytelność, niezbędne jest uprzednie wezwanie dłużnika do zapłaty. W wezwaniu należy wskazać, jaka jest wysokość roszczenia, z czego wynika oraz wyznaczyć dłużnikowi odpowiedni termin na jego zapłatę. Nie może on być zbyt krótki. W zależności od wysokości długu – jeżeli są to 3000 zł, termin może wynosić nawet 3 dni, jednak jeśli to wyższa suma, na przykład 500 000 zł, wyznaczony czas na zapłatę powinien być odpowiednio dłuższy, aby dłużnik miał realne możliwości uiszczenia jej. Po bezskutecznym upływie terminu kolejnym krokiem powinno być skierowanie przeciwko dłużnikowi pozwu o zapłatę. Po uzyskaniu nakazu zapłaty lub korzystnego wyroku sprawa powinna zostać skierowana do postępowania egzekucyjnego, w którym to komornik sądowy będzie starał się wyegzekwować należność wierzyciela. Niejednokrotnie jednak egzekucja okazuje się być bezskuteczna albo już w toku postępowania sądowego jest oczywiste, że nie będzie możliwe odzyskanie choćby części należnej sumy.
Jedną z okoliczności, która może zmusić dłużników do spłacenia długu, jest skierowanie przeciwko nim zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa, jeśli są ku temu podstawy prawne.
Osoba skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa przeciwko:
- ochronie informacji,
- wiarygodności informacji,
- mieniu,
- obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym,
- obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,
nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatorem albo prokurentem spółki, zgodnie z art. 18 § 2 Kodeksu spółek handlowych. W tym zakresie 1 października 2018 r. nastąpiła zmiana – do tej pory osoba skazana prawomocnym wyrokiem mogła być prokurentem, jednak aktualnie nie ma już takiej możliwości.
Osoby wchodzące w skład organów spółek muszą zatem dbać o to, by nie zostać skazanym za wymienione powyżej rodzaje przestępstw, gdyż skutkować będzie to ich wykreśleniem z organów spółki. Często skierowanie uzasadnionego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa skutkuje tym, że pieniądze szybko się odnajdują, a wierzyciel zostaje zaspokojony.
Udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzyciela
Jednym z przestępstw popełnianych przez dłużnika przeciwko wierzycielowi jest udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzyciela. Przestępstwo to jest stypizowane w art. 300 Kodeksu karnego. Polega ono na tym, że dłużnik, któremu grozi niewypłacalność lub upadłość, udaremnia lub uszczupla zaspokojenia wierzyciela poprzez dokonywanie następujących czynności w stosunku do składników swojego majątku:
- usuwanie,
- ukrywanie,
- zbywanie,
- darowanie,
- niszczenie
- rzeczywiste lub pozorne obciążanie,
- uszkadzanie.
Karą za takie przestępstwo jest pozbawienie wolności od miesiąca do lat 3, lecz jeśli szkoda została wyrządzona wielu osobom – wymiar kary może zostać zwiększony do lat 8, a minimalna jej długość to wówczas 6 miesięcy. Co istotne, jest to przestępstwo ścigane na wniosek – niezbędne jest zatem skierowanie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa, a gdy prokuratura nie podejmie postępowania – skierowanie prywatnego aktu oskarżenia. Jeżeli pokrzywdzonym wierzycielem jest Skarb Państwa, przestępstwo jest ścigane z urzędu.
Przykład 1.
Jan Nowak popełnia przestępstwo, jeśli jest winny Annie Kowalskiej 50 000 zł, a jego przedsiębiorstwu grozi upadłość, jeżeli jego jedynym składnikiem majątku jest nieruchomość, którą zbywa za kwotę 10 000 zł, a suma ta jest rażąco zaniżona.
Wyższej karze pozbawienia wolności, ponieważ od 3 miesięcy do 5 lat, podlega wykonywanie przez dłużnika powyższych czynności w stosunku do składników jego majątku, jeżeli czyni to w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub organu państwowego, jeśli składniki te były zajęte lub zagrożone zajęciem. Karane jest również usuwanie znaków zajęcia. Dotyczy to zatem tych dłużników, przeciwko którym wierzyciele uzyskali tytuły wykonawcze, choćby postępowanie egzekucyjne nie zostało jeszcze wszczęte.
Do istoty tego przestępstwa należy spowodowanie skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia roszczeń wierzyciela potwierdzonych orzeczeniem sądu lub innego organu państwowego. Podstawowym celem karania tych zachowań jest ochrona indywidualnych interesów majątkowych jednostek, a głównym przedmiotem ochrony w tym przepisie są usankcjonowane orzeczeniami sądów roszczenia uprawnionych wierzycieli i ich zabezpieczenie przed nieuczciwymi zachowaniami dłużników, zmierzającymi do uniemożliwienia im zaspokojenia tych roszczeń.
Przykład 2.
Anna Kowalska uzyskała nakaz zapłaty na kwotę 50 000 zł, który jest prawomocny. Wszczęła egzekucję. Komornik ustalił, że dłużnik, Jan Nowak, sprzedał po wydaniu nakazu zapłaty należącą do niego nieruchomość i aktualnie nie ma żadnego majątku, który mógłby zostać zajęty. Wierzyciel ma zatem uzasadnioną podstawę do złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa.
Przestępstwa dłużników a pokrzywdzenie wierzyciela
Kolejne przestępstwo to pokrzywdzenie wierzyciela przez dłużnika, które może być dokonywane na kilka sposobów. Są one wymienione w art. 301 Kodeksu karnego i mogą polegać na następujących działaniach:
1. Dłużnik, który ma wielu wierzycieli, udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności poprzez tworzenie nowych jednostek gospodarczych, na które przenosi składniki majątku. Dotyczy to zatem tworzenia spółek, fundacji, stowarzyszeń i innych jednostek, samemu lub wspólnie z innymi osobami. Co istotne, przestępstwem z tego artykułu nie jest przenoszenie majątku na istniejący już podmiot, a wyłącznie nowo powstały. Kara pozbawienia wolności wynosi od 3 miesięcy do lat 5.
Przykład 3.
Maria Koło w toku prowadzonej działalności gospodarczej popadła w liczne zadłużenia. Ma 10 wierzycieli, a jedynym majątkiem jej spółki jest nieruchomość o wartości 100 000 zł. Po wytoczeniu egzekucji założyła nową spółkę – jawną, do której przeniosła tę nieruchomość w drodze darowizny. Działanie takie stanowi przestępstwo.
2. Dłużnik, który ma wielu wierzycieli, doprowadza do upadłości lub niewypłacalności. Jest to przestępstwo materialne. Dla jego dokonania wymagany jest skutek w postaci ogłoszenia upadłości lub niewypłacalności. Karą, która grozi za to przestępstwo, jest pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
3. Dłużnik, który ma wielu wierzycieli i w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, na przykład poprzez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Trwonienie majątku oznacza wszelkie czynności stanowiące gospodarcze marnotrawstwo, które doprowadzają do upadłości lub niewypłacalności dłużnika.
Przykład 4.
Maria Koło, dłużnik wielu wierzycieli, która prowadzi działalność budowlaną, inwestuje ogromne środki w maszyny, które do tej pory były przez nią wypożyczane od przedsiębiorcy, z którym pozostawała w stałych stosunkach gospodarczych i oferowano jej atrakcyjną cenę, jednak dokonuje zakupu tych urządzeń, które nie są jej stale niezbędne, a tylko do niektórych czynności – to marnotrawienie środków sprzeczne z zasadami gospodarowania.
Czyny te, z art. 301 Kodeksu karnego, dotyczą sprawców – dłużników, którzy mają kilku wierzycieli, zatem co najmniej 3, bez ograniczeń maksymalnych.
Zaspokojenie wybranych wierzycieli
Art. 302 Kodeksu karnego typizuje przestępstwo zaspokajania przez dłużnika wybranych przez niego wierzycieli, czym działa na szkodę pozostałych wierzycieli. Dotyczy to sprawców – dłużników, którym grozi niewypłacalność lub upadłość powodująca niemożność uregulowania wszelkich zaległości. Spłacaniem wierzyciela jest każde zaspokajanie jego roszczeń majątkowych, zarówno pieniężnych, jak i niepieniężnych. Nie ma znaczenia, czy roszczenia te zostały zaspokojone w całości, czy w części. Zabezpieczaniem są wszelkie czynności zmierzające do zapewnienia wierzycielowi zaspokojenia jego roszczeń w przyszłości, należeć będą do nich np. ustanowienie zastawu, hipoteki, poręczenia.
Należy pamiętać, że faworyzowanie niektórych wierzycieli nie musi stanowić przestępstwa, jeżeli dłużnik dysponuje majątkiem na spłacenie pozostałych. Nie działa wówczas na ich szkodę. Karą za to przestępstwo jest zgodnie z Kodeksem karnym grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Przestępstwem jest także udzielanie lub obietnica udzielenia korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli, w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Przestępstwo jest dokonane z chwilą udzielenia korzyści lub jej obietnicy. Nie jest konieczne, by przekupywany wierzyciel podjął jakiekolwiek działania na szkodę innych wierzycieli.
Z tym przestępstwem jest także związane przestępcze działanie wierzycieli, którzy przyjmują korzyści za działanie na szkodę innych wierzycieli lub żądają takich korzyści. Przy czym wierzyciel może uzyskać nie tylko korzyść majątkową, przepis bowiem tego nie ogranicza – może to zatem dotyczyć także korzyści osobistych. Sprawca – zarówno dłużnik, jak i wierzyciel – podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Wierzyciel prócz mechanizmów cywilnoprawnych ma także możliwości wyegzekwowania należności poprzez złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa w postępowaniu karnym. Często jest to efektywny sposób na odzyskanie dłużnych sum, głównie z uwagi na to, że skazany prawomocnym wyrokiem za przestępstwa w obrocie gospodarczym człowiek nie może być członkiem organów w spółkach prawa handlowego.
