Słysząc hasło „obowiązkowe ubezpieczenie”, większość z nas myśli o ubezpieczeniu samochodu. Nie jest to jednak jedyna tego typu polisa, którą – spełniając określone okoliczności – obligatoryjnie należy nabyć. W Polsce funkcjonuje ponad sto sześćdziesiąt różnego rodzaju obowiązkowych ubezpieczeń obejmujących w szczególności posiadaczy pojazdów mechanicznych, rolników oraz osoby wykonujące zawód obarczony dużym ryzykiem powstania szkody w majątku lub zdrowiu klienta.
Materią obowiązkowych ubezpieczeń zajmuje się ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej jako „ustawa”). Znajdziemy w niej informacje o tym, kto i w jakich sytuacjach powinien się ubezpieczyć. Oczywiście jedna ustawa nie byłaby w stanie pomieścić przepisów dotyczących tak dużej liczby obligatoryjnych ubezpieczeń, toteż znajduje się tam wiele odesłań do ustaw szczegółowych. Co do zasady obowiązkowe ubezpieczenia uregulowane powyższą ustawą zawierane są na 12 miesięcy i niejako automatycznie zostają przedłużane, tak aby nie doszło do sytuacji, kiedy dane dobro pozostaje poza ochroną. Brak wykupienia odpowiedniej polisy może skutkować dotkliwymi karami finansowymi, a w przypadku wystąpienia szkód może pociągać obowiązanego do wypłacenia „z własnej kieszeni” bardzo wysokich odszkodowań.
Obowiązkowe ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy ubezpieczeniami obowiązkowymi mogą zostać objęte wyłącznie mienie i odpowiedzialność cywilna. Ubezpieczenie życia lub zdrowia nie może być przedmiotem obowiązku ubezpieczeniowego. Wśród obowiązkowych ubezpieczeń dominują te dotyczące odpowiedzialności cywilnej. Wynika to z faktu, że ubezpieczenia takie mają na celu przede wszystkich chronić osoby trzecie przed działaniem osób ubezpieczonych. Przyjmuje się, iż są to ubezpieczenia prowadzące do współistnienia odpowiedzialności sprawczej (ubezpieczonego) i gwarancyjnej (ubezpieczyciela) dające poszkodowanemu możliwość dochodzenia roszczeń od ubezpieczyciela, a w razie braku takiej możliwości – bezpośrednio od sprawcy.
Katalog ubezpieczeń obowiązkowych został uregulowany w art. 4 ustawy. Katalog ten jest ubogi, gdyż wskazuje jedynie na trzy tzw. ubezpieczenia obowiązkowe powszechne oraz na inne ubezpieczenia określone szczegółowymi aktami prawnymi (pozostałe ubezpieczenia określane są również jako „niepowszechne ubezpieczenia obowiązkowe”). Zgodnie z powyższym przepisem ubezpieczeniami obowiązkowymi są:
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów;
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego;
ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych;
ubezpieczenia wynikające z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, nakładających na określone podmioty obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia.
W dużym uproszczeniu ubezpieczenia te określają odpowiedzialność cywilną podmiotów objętych ubezpieczeniem za szkody wyrządzone przy wykonywaniu konkretnych czynności (np. prowadzenia pojazdu mechanicznego, wykonywaniu zawodu, np. notariusza, adwokata, lekarza), przy prowadzeniu działalności lub będące następstwem wad produktu, która jest określona w ustawie wprowadzającej dany obowiązek lub umowie międzynarodowej, której stroną jest Polska.
Obowiązkowe ubezpieczenie posiadaczy pojazdów
Obowiązek ubezpieczenia wynikający z art. 23 ustawy obarcza posiadaczy pojazdów mechanicznych. „Posiadaczem” jest osoba, która faktycznie włada pojazdem mechanicznym, nie tylko właściciel. Może to być posiadacz samoistny – posiadający tytuł prawny, np. prawo własności, oraz posiadacz zależny – użytkujący pojazd w zakresie ograniczonego prawa rzeczowego, m.in. leasingu, najmu czy zastawu. Posiadania nie traci osoba władająca pojazdem poprzez oddanie go w tzw. dzierżenie, czyli np. oddanie kluczyków swojemu pracownikowi czy mechanikowi/serwisantowi. W praktyce omawianym obowiązkiem objęte są osoby wpisane w dowód rejestracyjny pojazdu. Nie jest przy tym wymagane, aby stroną umowy ubezpieczenia był podmiot obowiązany do jej zawarcia. Możliwe jest zatem zawarcie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek (tak dzieje się np. w przypadku leasingu).
Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej pojazdu obejmuje przede wszystkim rekompensatę poszkodowanemu szkód powstałych w wyniku kolizji lub wypadku drogowego spowodowanej przez ubezpieczonego. Dotyczy to zarówno szkód osobowych, jak i materialnych.
Obowiązkowe ubezpieczenie rolników
Jak wskazuje art. 44 ustawy, podmiotem zobowiązanym do zawarcia umowy ubezpieczenia jest rolnik rozumiany jako osoba fizyczna, w której posiadaniu lub współposiadaniu jest gospodarstwo rolne. Gospodarstwo rolne stanowi obszar użytków rolnych, gruntów pod stawami oraz sklasyfikowanych jako użytki rolne gruntów pod zabudowaniami, przekraczający łącznie powierzchnię 1 hektara, o ile podlega on w całości lub w części opodatkowaniu podatkiem rolnym. Nie ma tutaj znaczenia, czy rolnik faktycznie prowadzi działalność rolniczą, taką jak uprawa roślin (ogrodnictwo, warzywnictwo, leśnictwo) czy chów i hodowla zwierząt. Dla powstania obowiązku wykupienia polisy istotny jest jedynie fakt posiadania gospodarstwa rolnego. Ubezpieczenie to, oprócz gospodarstwa rolnego jako takiego, obejmuje swoim zakresem również posiadane przez ubezpieczonego pojazdy i maszyny rolnicze.
Z omawianego rodzaju ubezpieczenia odszkodowanie wypłacane jest osobie poszkodowanej lub osobom jej najbliższym, jeżeli w wyniku działania rolnika, osoby pozostającej z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoby pracującej w jego gospodarstwie rolnym poszkodowany doznał szkody w postaci śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.
Obowiązkowe ubezpieczenie budynków rolniczych
Na podstawie art. 59 ustawy rolnik obowiązany jest zawrzeć umowę ubezpieczenia budynku wchodzącego w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych. Podobnie jak w przypadku gospodarstwa rolnego, podmiotem zobowiązanym do wykupienia polisy jest rolnik, przy czym nie ma znaczenia faktycznie prowadzona przez niego działalność rolnicza. Istotny jest jedynie fakt posiadania gospodarstwa rolnego. Oprócz ognia art. 59 ustawy wskazuje na „inne zdarzenia losowe”. Pojęcie to zostało niejako zdefiniowane w art. 67 ustawy poprzez wyliczenie zdarzeń, których wystąpienie może wyrządzić szkody w majątku rolnika. Ustawodawca zalicza do nich: huragan, powódź, podtopienie, deszcz nawalny, grad, opady śniegu, uderzenie pioruna, eksplozję, obsunięcie się ziemi, tąpnięcie, lawiny lub upadek statku powietrznego.
Przedmiotem ubezpieczenia jest budynek wchodzący w skład gospodarstwa rolnego. Budynek rolniczy stanowi budynek w rozumieniu prawa budowlanego o powierzchni powyżej 20 m2. Jednocześnie w art. 72 ustawy spod obowiązku ubezpieczenia wyłączone zostały:
budynki, których stan techniczny osiągnął 100% normy zużycia;
budynki przeznaczone do rozbiórki na podstawie ostatecznych decyzji właściwych organów;
namioty i tunele foliowe.
Jakie obowiązkowe ubezpieczenie wynika z przepisów odrębnych?
W grupie tych ubezpieczeń znakomita większość obejmuje osoby wykonujące dany zawód lub prowadzące określone rodzaje działalności gospodarczych. Ubezpieczenia te mają na celu chronić ubezpieczonych – działalność zawodowa przez nich wykonywana obarczona jest szczególnym ryzykiem związanym z odpowiedzialnością finansową, oraz poszkodowanych – będących narażonymi na niezależne od nich działanie „wynajętych” profesjonalistów. Dzięki takiej polisie osoby poszkodowane nie muszą dochodzić odszkodowań od sprawców przed sądem, a mogą tego dokonać bezpośrednio u ubezpieczyciela.
Z zawodów objętych obowiązkowym ubezpieczeniem możemy wymienić:
adwokatów i radców prawnych – podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy świadczeniu pomocy prawnej, w szczególności polegającej na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami;
notariuszy – podlegają ubezpieczeniu od odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności notarialnych, którym strony na mocy ustawy, umowy lub z własnej woli nadają formę notarialną. Ubezpieczeniem jest objęta odpowiedzialność cywilna notariusza za wszystkie szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania ubezpieczonego, w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej, podczas wykonywania czynności notariusza. Ubezpieczenie nie obejmuje natomiast szkód polegających na uszkodzeniu, zniszczeniu lub utracie mienia wyrządzonych przez ubezpieczonego osobom trzecim (w szczególności osobom bliskim, np. wskutek spisania testamentu czy aktu darowizny);
doradców podatkowych – ubezpieczenie obejmuje odszkodowanie za szkody wyrządzone przy czynnościach doradztwa podatkowego obejmujących udzielanie podatnikom, płatnikom i inkasentom, na ich zlecenie lub na ich rzecz, porad, opinii i wyjaśnień z zakresu ich obowiązków podatkowych;
komorników – ich obowiązkowe ubezpieczenie dotyczy odszkodowania za szkody, które mogą zostać wyrządzone w związku z wykonywaniem czynności egzekucyjnych;
lekarzy i pielęgniarki, o ile wykonują działalność leczniczą jako indywidualną praktykę – umowa ubezpieczenia obejmuje szkody będące następstwem udzielania świadczeń zdrowotnych albo niezgodnego z prawem zaniechania udzielania tych świadczeń.
Obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej – podsumowanie
W Polsce obowiązuje przeszło sto sześćdziesiąt obligatoryjnych ubezpieczeń, większość z nich dotyczy odpowiedzialności cywilnej, niektóre odpowiedzialności majątkowej. Podstawowymi ubezpieczeniami wskazanymi przez ustawę jest ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów oraz rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego, a także ubezpieczenie majątkowe budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych. Dodatkowo ustawa wskazuje na ubezpieczenia wynikające z odrębnych aktów prawnych. Dotyczą one przeważnie konkretnych zawodów lub działalności gospodarczych, których specyfika wskazuje na podwyższone ryzyko wystąpienia u klientów osób prowadzących ową aktywność zawodową szkód na mieniu lub osobie. Z całą pewnością jest tak w przypadku komorników, adwokatów, doradców podatkowych czy lekarzy i pielęgniarek.
